Đi dọc theo xóm chài, dưới cái nắng như thiêu đốt của vùng duyên hải miền Trung, chúng tôi tìm đến làng câu cá mập ở xã Hoài Thanh, H.Hoài Nhơn (Bình Định). Đây là nghề truyền thống được xem là nghề nhiều rủi ro nhất. Cứ vào mùa trăng từ tháng 3 đến tháng 7 âm lịch, ngư dân ở làng chài ở đây lại khăn gói chuẩn bị cho chuyến đi câu cá mập. Theo các lão ngư ở đất võ, nghề câu cá mập của làng trước đây chỉ có vài chục chiếc thuyền. Thuyền câu có khoảng 5-6 ngư dân. Khi thuyền ra khơi thường đi thành nhóm để hỗ trợ nhau khi có sự cố. Ra tới ngư trường, nhóm thuyền câu lại tách ra, mỗi chiếc cách nhau chừng vài hải lý để câu cá mập. Ngày trước chưa có thuyền to, máy lớn nhưng ngư trường thì gần. Chỉ cần dong thuyền ra vùng biển thuộc Hòn Cân, Hòn Cỏ, Hòn Sẹo, cách bờ chừng vài hải lý là đụng ngay cá mập. Ngày nay cá mập ít dần, thuyền câu phải đi xa hơn mới săn được cá. Câu cá mập ban đêm, ngư dân thường nhìn sao trời và màu nước để định hướng thả câu. Họ thường sử dụng giàn câu giăng để săn cá mập. Mỗi giàn có một sợi dây triêng bằng cước, đường kính 2,2 ly, dài khoảng 4-5km. Đầu giàn câu gắn phao và cờ hiệu. Phía trên giàn, ngư phủ treo các lưỡi câu. Mỗi lưỡi câu có 3 đoạn: đoạn trên cùng là "dây bill" bằng nhựa PE, đoạn giữa là dây cước 1,8 ly và đoạn cuối là 1,4 ly. Ba đoạn cước này đều có móc khóa xoay được để các thẻo câu không bị sóng biển làm rối vào nhau. Lưỡi câu được rèn từ thép phi 4, uốn cong có ngạnh sắc để móc và giữ chặt miếng mồi không bị sóng biển đánh rơi. Dây cước móc thẻo câu dài khỏng 3m, xung quanh thẻo là sợi dây bằng đồng dài khoảng 1m để bảo vệ cước không bị cá mập cắn đứt. Mỗi giàn câu thường có 300 lưỡi.

Các ngư dân đưa vào bờ một chú cá mập vừa săn được.

Ngư dân tới ngư trường, việc đầu tiên là quăng lưới để đánh bắt cá làm mồi. Mồi câu cá mập là cá hồng, cá ngừ, cá mú bông...nặng từ 3 đến 5 kg. Loại mồi hấp dẫn cá mập thường là cá thu vì khi xuống nước thân cá thu sáng lấp lánh, thịt thơm. Tuy nhiên loại mồi đặc biệt nhất vẫn là thịt cá heo-thứ mồi cá mập sẵn sàng thí mạng để ăn. Thịt cá heo tanh nồng, hấp dẫn với tất cả loài cá mập ở biển khơi. Một thợ câu cá mập kinh nghiệm cho biết, mồi cá được cắt thành miếng nhỏ, móc vào dàn câu rồi thả xuống biển. Ngư dân cho thuyền đi dọc theo giàn câu kiểm tra, nếu thấy phao nào chìm là biết cá cắn câu. Và một cuộc bủa vây, chiến đấu với chú cá mập sẽ diễn ra ngay sau đó...Câu cá mập hiệu quả nhất vào những đêm trăng sáng. Ánh trăng sẽ làm mờ ánh bạc của các con ngời biển bám vào các thẻo câu. Nước biển lấp lánh ánh trăng khiến cá mập hoa mắt không phát giác được lưỡi câu có ngạnh sắc. Khi thấy phao động đậy là biết cá dính câu. Đây là thời điểm căng thẳng nhất, nguy hiểm nhất với các bạn chài. Con cá mập dính câu liên tục lồng lộn quẫy tung tóe mặt nước. Trong cơn đau, cá mập rít lên từng hồi, giãy giụa trong tuyệt vọng, con thuyền nhỏ của ngư phủ tròng trành theo như muốn lật nhào. Một ngư dân được phân công dùng cây lao có ngạnh sắc phóng trúng con cá mập. Sau một hồi kháng cự, cá mập đuối sức và bị kéo đến gần mạn thuyền. Tiếp đó một ngư dân khác dùng cây móc dài bằng thép, móc vào quai hàm cá để kéo tới sát mạn thuyền. Khi con cá nặng hàng trăm ký dần kiệt sức, những bạn câu cùng hợp sức kéo cá gác đầu lên be thuyền rồi liên tục dùng vồ đập vào đầu cá cho đến chết hẳn mới dám kéo lên thuyền. Kết thúc cuộc quyết chiến, con cá bị cắt vi, mổ bụng, nằm phơi mình trên thuyền. Và cứ thế, các ngư dân tiếp tục săn con thứ hai, thứ ba  ...

Cắt vi cá mập cũng phải có nghề, động tác phải chính xác, nhanh gọn. Bộ vi cá được bảo quản rất cẩn thận. Cá mập nặng từ hai ba trăm ký thì để nguyên con ướp đá. Con nặng từ 4-5 trăm ký thì phải mổ bỏ ruột rồi ướp đá để thịt khỏi hư hỏng. Đội thuyền câu ngày trước ở Hoài Thanh mỗi chuyến ra khơi gặp may thì được vài chục con. Khi câu nhiều cá, thuyền chở không hết, ngư phủ chỉ còn cách cắt lấy vi cá rồi vứt bỏ cả con cá xuống biển. Ở Việt Nam, cá mập có 27 loài, nhiều nhất là cá nhám tre, cá mập Mã Lai. Những loài cá mập ngư dân thường đánh bắt là cá mập mắt méo, cá mập lắc nặng khoảng 50kg. Cá mập đầu tà thường ở độ sâu khoảng 200m, cá mập nhám đuôi bè có đến 3 hàm răng sắc nhọn xếp thành lớp, khi cắn là con mồi khó thoát; cá mập cào có 2 sừng phía trên đầu giống sừng trâu. Loại cá này mỗi lần sinh hàng trăm con nhưng lại là loại ít giá trị kinh tế. Cá mập khơi rất to, giá trị kinh tế cao, có con trọng lượng lên đến cả tấn, đầu dài, nhọn, thường sống ở độ sâu khoảng 400m, rất hiếm gặp. Theo các lão ngư kinh nghiệm ở vùng duyên hải Nam Trung bộ, cá mập tập trung nhiều ở vùng Ghềnh Bà -Cù Lao Xanh thuộc đảo Nhơn Châu-Qui Nhơn và các vùng biển lân cận thuộc Phú Yên, Quảng Ngãi, Khánh Hòa. Loài cá hung dữ nhất là cá mập xà. Thân mình vằn vện như con rắn, chúng thường giả chết, thả nổi lềnh bềnh trên mặt biển để nhử chim. Loài chim nhạn biển hoặc chim hải âu tưởng cá xà là khúc gỗ nên đáp xuống nghỉ chân. Con cá mập xà làm bộ chìm từ từ phần thân sau xuống nước, đàn chim theo quán tính chạy lên phía đầu cá mập, vậy là chú cá láu lỉnh chỉ việc há miệng đớp. Cá mập xà thích ăn tạp, thịt tanh, giá trị kinh tế thấp, vì vậy ngư dân ít đánh bắt.

Thịt cá mập trở thành món ăn đặc sản khá phổ biến ở các nước châu Á. Riêng món vi cá mập là đặc sản biển cao cấp đắt tiền. Theo thời giá thị trường hiện nay, vi cá mập khơi loại một có giá từ 1,5 triệu đồng/kg. Thịt cá mập cũng có giá vài chục ngàn đồng/kg. Khi trúng đậm,  mỗi ngư dân thu nhập từ hàng chục đến hàng trăm triệu đồng mỗi chuyển đi biển. Hiện nay, nghề câu cá mập bằng thuyền buồm đã đi vào quá khứ, nhường chỗ cho thuyền máy có công suất hàng chục đến hàng trăm sức ngựa vươn khơi xa dài ngày. Các làng nghề câu cá mập truyền thống ở vùng duyên hải Nam Trung bộ cũng trang bị thuyền câu với công suất hàng chục mã lực, đầy đủ phương tiện đánh bắt hiện đại như máy định vị, la bàn, hệ thống kéo cá dính câu bằng dây cáp, bộ đàm liên lạc Icom...

Tuy vậy, nguồn cá mập đang ít dần, ngư dân phải đi tìm ngư trường ngày càng xa hơn. Cá mập đánh bắt ở ngoài khơi duyên hải Nam Trung bộ thường xuất bán sang Trung Quốc, Hồng Kông là chủ yếu. Khi thị trường tiêu thụ ngày càng nhiều thì nguồn cá sẽ cạn. Cá mập sinh sản rất chậm, dù mệnh danh là kẻ hung dữ nhất biển khơi nhưng chúng lại có công bảo vệ môi trường biển, dọn dẹp các loài thủy sinh bệnh tật, các xác chết trong lòng đại dương, bảo toàn hệ sinh thái biển trong lành cho con người...

NGUYỄN TẤN TUẤN