Danh nhân Đặng Huy Trứ (1825 - 1874) tự Hoàng Trung, hiệu Vọng Tân, Tỉnh Trai, người làng Thanh Lương, xã Hương Xuân, nay thuộc phường Hương Xuân, thị xã Hương Trà, tỉnh Thừa Thiên - Huế. Ông là một nhà Nho yêu nước trong kháng chiến chống thực dân Pháp thế kỷ XIX, một quan chức lớn triều Nguyễn có tư tưởng canh tân. Cả cuộc đời ông là tấm gương sáng vì dân, vì nước, đồng thời là một nhà văn, nhà thơ, nhà chính trị, kinh tế, quân sự, ngoại giao. Ông còn được xem là thủy tổ của ngành Nhiếp ảnh Việt Nam.

Theo Giám đốc Bảo tàng Lịch sử Thừa Thiên - Huế Nguyễn Đức Lộc, sinh ra trong gia đình có truyền thống hiếu học, lại được tiếp thu truyền thống yêu nước của quê hương, ông Đặng Huy Trứ có dịp bộc lộ khí phách và tài năng, có những đóng góp tích cực, nổi trội về nhiều mặt cho quê hương và đất nước. Trong cuộc đời làm quan của mình, ông đã làm được nhiều việc ích nước, lợi dân mà sử sách và đời sau còn ghi công tích, xứng danh là nhân vật văn hóa đặc sắc của dân tộc. Sự nghiệp của ông thể hiện trên nhiều lĩnh vực: Giáo dục, văn hóa, kinh tế, quân sự, văn học. Ở lĩnh vực nào Đặng Huy Trứ cũng có những nét đặc sắc riêng, đặc biệt là lĩnh vực thơ ca để lại cho nhân loại nhiều áng thơ sâu sắc, ý nghĩa và tất cả đều tập trung vào mục đích duy nhất là phục vụ nhân dân, đất nước. Nhân cách và phẩm chất tốt đẹp của ông Đặng Huy Trứ không chỉ tỏa sáng trong thời đại của ông mà còn chiếu rọi tới ngày hôm nay, là một gạch nối giữa nhân cách tốt đẹp của cha ông xưa và nhân cách chủ nghĩa xã hội ngày nay.

Danh nhân Đặng Huy Trứ từ trần ngày 7-8-1874 tại xã Cao Dắng, chợ Bến Đồn Vàng, Phú Thọ. Sau đó, thi hài của ông được đưa về quê và chôn tại thôn Hiền Sĩ, xã Phong Sơn, huyện Phong Điền. Năm 1930, bà Đặng Thị Sâm (cháu nội của danh nhân Đặng Huy Trứ) đã bỏ tiền ra xây lăng, xây dựng nhà thờ ngay tại mảnh đất của dòng họ ở làng Thanh Lương. Ngôi nhà được kết cấu theo kiểu nhà rường truyền thống gồm 1 gian 2 chái lợp bằng ngói liệt, cửa được thiết kế theo kiểu thượng song hạ bản. Ngoài nhà thờ còn có các công trình: Cổng, bình phong, tượng, phù điêu, nhà bia, sân.

Di tích nhà thờ Đặng Huy Trứ có giá trị tiêu biểu về mặt lịch sử, văn hóa và kiến trúc nghệ thuật. Đặc biệt, tại nhà thờ hiện còn lưu giữ nhiều nguồn tư liệu chữ Hán như: Những bức hoành phi, câu đối, sắc phong…

Nhà thờ cùng với lăng mộ của danh nhân Đặng Huy Trứ được Bộ Văn hóa Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) xếp hạng là Di tích lịch sử (lưu niệm danh nhân) quốc gia ngày 30-12-1991.

Tường Vi