Với kiến trúc lịch sử đặc sắc, đình Hoành Sơn được đánh giá là một trong những ngôi đình cổ đẹp nhất miền Trung. Mới đây đình này được đón nhận bằng công nhận Di tích cấp Quốc gia đặc biệt.

Đình Hoành Sơn đón bằng công nhận là Di tích Quốc gia đặc biệt dịp kỷ niệm 990 năm danh xưng Nghệ An.

Theo các tư liệu ít ỏi còn ghi chép lại, Đình Hoành Sơn được xây dựng vào tháng Chạp năm Nhâm Ngọ, niên hiệu Cảnh Hưng thứ 23 (1763) và đến cuối năm Quý Tỵ (1764) thì hoàn thành. Người khởi xướng và chủ sự xây dựng công trình này là Đặng Thạc, một vị Hương cống, làm quan dưới triều vua Lê Hiển Tông thuộc dòng dõi thế tộc và có uy quyền nhất vùng. Đình thờ Uy Minh Vương Lý Nhật Quang (con trai thứ 8 của vua Lý Thái Tổ) – người có nhiều đóng góp trong công cuộc xây dựng và bảo vệ quốc gia Đại Việt, Phật Thích ca Mâu Ni và Tứ vị Thánh nương. Đây là ngôi đình cổ được đánh giá là đẹp bậc nhất miền Trung với lịch sử tồn tại lâu gần 3 thế kỷ.

Đình Hoành Sơn tọa lạc bên hữu ngạn sông Lam, thuộc xóm 7, xã Khánh Sơn, H.Nam Đàn (Nghệ An) với diện tích 1.663,3m2, nơi đây được xem là “rốn lũ” của tỉnh Nghệ An. Đình nổi tiếng với công trình kiến trúc lịch sử độc đáo, gồm 2 tòa, trong đó nghệ thuật chạm khắc tập trung ở Đại đình. Với kiến trúc chạm khắc điêu luyện, nơi đây được giới nghiên cứu, các chuyên gia về lĩnh vực kiến trúc nghệ thuật đánh giá là ngôi đình tiêu biểu nhất của miền Trung và là một trong những ngôi đình có quy mô lớn và nghệ thuật chạm khắc đẹp nhất cả nước. 

Đại đình có diện tích 330,4m2, gồm 7 gian, 2 chái với 6 bộ vì, 12 cột cái, 20 cột quân. Trên các cấu kiện gỗ, từ con rường, quá giang, câu đầu đến cốn mê, xà, cổ nghé, kẻ… đều được trang trí dày đặc, kỹ thuật chạm khắc tinh xảo với đề tài phong phú, đa dạng. Ngoài hình tượng “tứ linh” (long, ly, quy, phượng) được khắc họa dưới nhiều hình thức khác nhau, còn có nhiều đề tài minh họa các điển cố, điển tích, thể hiện ước mơ của những người nông dân Nghệ An nói chung và làng Hoành Sơn nói riêng. Các vì kèo liên kết theo cấu trúc “chồng diêm” với những bức chạm khắc “lưỡng long chầu nguyệt” rất đẹp. Các cột đình đều có đường kính trên 50cm và là cơ sở chịu lực của toàn bộ kết cấu đình. 

Đình Hoành Sơn có kiến trúc độc đáo đẹp bậc nhất miền Trung.

Nghệ thuật chạm khắc tại đình đạt đến trình độ tinh xảo với mật độ chạm khắc dày đặc, đề tài phong phú, đa dạng. Ngoài hình tượng “tứ quý” còn xuất hiện nhiều hình tượng là các điển tích thâm thúy như “Văn Vương nghinh Thái Công”, “Đại Thánh phá trời”… Đặc biệt, trong khi các đề tài dân dã hầu như không còn ở thế kỷ XVIII thì tại di tích này, các hình tượng đó vẫn phổ biến và được thể hiện rất sinh động như “chèo thuyền”, “đi cấy”, “thưởng trà”, “câu cá”… Bên cạnh đó, điểm độc đáo tại ngôi đình này còn có sự lặp đi lặp lại của một số hình ảnh như “phượng hàm thư”, “chèo thuyền”, “vinh quy bái tổ”… giữa ba bộ vì phía Tây Bắc và ba bộ vì phía Đông Nam, một mặt, nó góp phần bổ trợ và tôn vinh lẫn nhau nhưng mặt khác nó thể hiện trình độ, tay nghề và khả năng thẩm mỹ của hai tốp thợ, gợi cho chúng ta liên tưởng đến câu chuyện xây đình.

Đình Hoành Sơn còn được biết đến là chứng tích lịch sử. Đó là hình ảnh của lính khố xanh được lưu lại trên một số cấu kiện gỗ của đình. Những chứng tích ấy thêm một lần nữa khẳng định sự kiên cường, lòng nhiệt tình cách mạng của người dân nơi đây.

Ông Phạm Thương Mại - Phó Chủ tịch UBND xã Khánh Sơn cho biết, đình Hoành Sơn đã trải qua nhiều thời đại, lịch sử. Trước cách mạng tháng 8-1945 đình là nơi ở của thực dân Pháp, sau cách mạng nơi đây là trụ sở làm việc của địa phương cho đến năm 1992. Sau khi trụ sở làm việc được chuyển ra nơi khác, đình trở thành nơi sinh hoạt của người dân, nơi tổ chức hội hè. Trước đây, tại đình thường diễn ra 2 kỳ lễ lớn là lễ kỳ phúc vào tháng 2 và lễ rước thần vào Rằm tháng 6 (âm lịch). Hiện nay các kỳ lễ bị mai một nhưng đình Hoành Sơn vẫn là một trong những địa chỉ sinh hoạt văn hóa tâm linh của người dân xã Khánh Sơn và vùng phụ cận. Năm 1980, đình Hoành Sơn được xếp hạng là Di tích lịch sử - kiến trúc nghệ thuật cấp Quốc gia.

Mới đây nhất, vào dịp kỷ niệm 990 năm danh xưng Nghệ An, đình Hoành Sơn đã đón bằng công nhận là Di tích Quốc gia đặc biệt. Đình Hoành Sơn được công nhận là Di tích lịch sử cấp quốc gia đặc biệt bởi các lý do: Kiến trúc nghệ thuật độc đáo, quy mô lớn, niên đại xây dựng lâu, chạm khắc, họa văn, họa tiết độc đáo và hiếm có của khu vực miền Trung. Đây là sự ghi nhận và tôn vinh xứng đáng cho những giá trị đang được lưu giữ tại di tích này.

Do đình nằm ở khu vực trũng hay ngập lụt cộng với sự bào mòn của thiên nhiên nên đình Hoành Sơn hiện đã hư hỏng nhiều hạng mục. Mặc dù, chính quyền địa phương và người dân đã bảo vệ và tôn tạo nhưng mong muốn có thêm nguồn kinh phí để lưu giữ những nét đẹp lịch sử, trường tồn với thời gian luôn là điều trăn trở của chính quyền và người dân nơi đây.

DƯƠNG HÓA