Ca khúc đầu tiên viết về cây lúa Việt Nam có lẽ là tác phẩm "Ngày mùa" của nhạc sĩ Văn Cao (1923-1995). "Ngày mùa" ra đời năm 1948 thể hiện không khí rạo rực "Ngày mùa vui thôn trang, lúa reo như hát mừng" với hạnh phúc thu hoạch "Lúa lúa vàng, đồng lúa bát ngát trời/ Bao tay liềm từng nhánh lúa thơm rơi/ Gánh thóc vàng từng lớp lớp gánh về/ Gánh thóc vàng từng sớm nắng trên đê".

Muộn hơn "Ngày mùa" một chút, ca khúc "Gánh lúa" của nhạc sĩ Phạm Duy (1921-2013) sử dụng nhuần nhuyễn chất liệu âm nhạc truyền thống để tạo nên một bức tranh quê tưng bừng: "Mênh mông mênh mông sóng lúa mênh mông/ Lúc trời mà rạng đông rạng đông/ Bóng người thấp thoáng cuối đường thanh vắng/ Bước đều mà quang gánh nặng vai".

Thuộc thế hệ nhạc sĩ đầu tiên ở miền Nam tham gia cách mạng, nhạc sĩ Hoàng Việt (1928-1967) trước khi "ta hát chung tiếng ca vang dội từ nghìn phương xa", đã có ca khúc "Mùa lúa chín" vào đầu thập niên 90 của thế kỷ trước: "Hò ơ, lúa chín vàng/ Hò ơ, lúa chín vàng/ Họp từng đoàn, họp từng đoàn, tay liềm tay hái/ Lúa trên đồng trên rẫy, gặt lấy cho kịp ngày mùa".

Ở miền Trung, nhạc sĩ Phạm Thế Mỹ (1930-2009) ngay từ ca khúc đầu tay viết trên quê hương An Nhơn, Bình Định đã khắc họa một khung cảnh "Nắng lên xóm nghèo" gắn bó với vẻ đẹp đồng lúa: "Đây xóm nghèo quê tôi khi nắng lên/ Hương lúa ngọt tình quê thêm trìu mến/ Đôi bướm vàng nhởn nhơ khi quyến luyến/ Và cô gái làng ngẩn ngơ mơ tình duyên/ Bên luống cày đời vui đang nở hoa".

Trong khát khao ca ngợi quê hương, hầu hết các nhạc sĩ đều không bỏ qua nét quyến rũ của cây lúa Việt Nam. Tiêu biểu phải kể đến hai nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ và Hoài An. Nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ (1928-2001) sau giai đoạn trầm tư "Đường xưa lối cũ", đã chuyển sang dòng âm thanh rộn ràng về nhịp điệu nông thôn, với hai bài "Tình ca trên lúa" và "Gạo trắng trăng thanh". Cả hai ca khúc tôn vinh cây lúa của nhạc sĩ Hoàng Thi Thơ được đặt trên khung cảnh hẹn hò lứa đôi.

Ca khúc "Tình ca trên lúa" miêu tả mối duyên nảy nở khi từ ngày vun xới đến ngày đơm bông: "Trên đồng lúa vàng, một bầy sơn ca/ Trên đồng lúa vàng, chỉ mình đồi ta/ Chỉ mình đồi ta, nhìn mây, mây ngập ngừng, nhìn chim, chim ngại ngùng". Ca khúc "Gạo trắng trăng thanh" tiếp tục miêu tả mối duyên khi lúa vàng thành gạo trắng: "Trong đêm thanh trăng tàn canh/ Bao tiếng ca theo tiếng chày nhanh nhanh/ Dư âm xa còn vang mãi/ Trong ánh đêm trăng tà/ Muôn câu hò hò hò khoan/ Đang mãi vang trong đêm dài"

Cũng theo đuổi dòng nhạc quê hương, nhạc sĩ Hoài An (tên thật Nguyễn Đắc Tịnh, 1929-2012) kết hợp với hai người bạn để viết ba ca khúc về đồng xanh. Ca khúc "Trăng lúa miền Nam" được nhạc sĩ Hoài An viết chung với Hồ Đình Phương: "Ruộng miền Nam trập trùng dâng sóng lúa biếc xanh như nước đại dương/ Rồi mùa lên thêm duyên bông lúa chín thắm tươi hơn màu trăng hiền/ Là nơi đây trai gái yêu quê hương cho ấm tình thương/ Chung góp tay cầy bừa trưa nắng chiều sương". Ca khúc "Tình lúa duyên trăng" cũng được nhạc sĩ Hoài An viết chung với Hồ Đình Phương: "Mây bay qua ánh trăng chiếu dần vào ruộng đồng bao la/ Nghe xa xa mấy câu hát vè vọng từ đầu thôn đưa về/ Quê hương ta đất xưa vốn nghèo nhưng giàu tình thương nhau/ Biết yêu lúa mầu xa cuộc đời cơ cầu/ Gái trai biết làm trọn lời thề ghi ban đầu". Còn ca khúc "Trăng về thôn dã" được nhạc sĩ Hoài An viết chung với Huyền Linh: "…Lúa dâng sữa ngọt đậm tình ta với nàng/ Anh có nghe chăng dư âm đồng quê/ Khi trăng ngàn mờ tỏa chiếu trên đê/ Đoàn người nông phu vui gánh lúa về/ Bóng trai gái làng hẹn hò nhau ước thề".

Một nhạc sĩ vốn rất nổi tiếng với những bản tình ca đô thị là Lam Phương (1937-2020) cũng có sáng tác viết về cây lúa mang tên "Khúc ca ngày mùa". Sinh ra và lớn lên ở Rạch Giá, Kiên Giang nên ký ức miệt đồng vẫn ngân nga trong lòng nhạc sĩ Lam Phương: "Mừng trăng lên chúng ta cùng múa hát/ Ước mong sao lúa hai mùa thơm ngát/ Lúa về mang bao khúc ca tuyệt vời/ Này anh em ơi/ Giã cho thật đều, giã cho thật nhanh/ Giã cho khéo kẻo trăng phai rồi/ Khoan hò khoan, tiếng chày khua vang mãi trong đêm dài".

Con đường âm nhạc có sự đồng hành của con đường lúa gạo gần một thế kỷ qua, đã góp vào đời sống tinh thần người Việt nhiều ca khúc nổi tiếng. Thế hệ nhạc sĩ kế cận, vẫn tiếp tục mạch cảm hứng lành mạnh và xao xuyến này. Ví dụ, ca khúc "Lúa mùa duyên thắm" của nhạc sĩ Trịnh Hưng: "Chiều dần rơi sau mái đồi ánh trăng buông lả lơi/ Nhịp chày rơi như tiếng ca thiết tha xây cuộc đời/ Làng thôn tôi mừng hát vui mùa lúa lên màu tươi/ Hạt lúa thơm vị thấm bao mồ hôi và sớm hôm ra sức ta cày xới". Hoặc ca khúc "Hương lúa miền Nam" của nhạc sĩ Minh Vy: "Sương trắng bay bay trên đồng lúa vàng/ Cánh cò chao lượn nắng mới khắp miền quê/ Trâu vươn vai nhịp nhàng cùng chim sáo/ Ruộng lúa reo vang sương mai bừng sáng".

Nhìn lại những ca khúc viết về cây lúa, có lẽ không thể không nhắc đến "Hát về cây lúa hôm nay" của nhạc sĩ Hoàng Vân (1930-2018). Ca khúc ra đời năm 1975, nằm trong loạt sáng tác của nhạc sĩ Hoàng Vân hòa điệu cùng non sông thống nhất. Được xem như "nghề lúa ca", sau gần nửa thế kỷ, ca khúc "Hát về cây lúa hôm nay" vẫn nồng nàn: "Tôi hát bài ca ngợi ca cây lúa/ Và người trồng lúa cho quê hương/ Quê hương ơi có gì đẹp hơn thế/ Đồng lúa hẹn hò những mùa gặt/ Tình yêu bắt đầu từ đôi mắt/ Ngày mai bắt đầu từ hôm nay/ Được mùa thóc lúa chớ phụ ngô khoai/ Ăn quả ngọt ngon nhớ người vun trồng…".

Tuy Hòa