Chúng tôi cùng với anh Lê Sĩ Nghĩa ở tổ 1, thôn Chiêm Sơn, xã Duy Trinh, H. Duy Xuyên (tỉnh Quảng Nam) đưa tay vạch các lùm cây, lau lách rậm rạp để ra sát mé sông Thu Bồn tìm kiếm một di vật cổ xưa. Ở nơi toàn cây dại hoang vu um tùm, một vỉa đá màu xám một phần bị mòn xẹt bởi các con sóng, phần còn lại bị đất chôn lấp. Anh Nghĩa lặng lẽ ngồi xuống nói: "Đúng vị trí này rồi. Chỗ ni có một tảng đá trải rất lớn từ trên đồi kia xuống tận bờ sông. Ngay chỗ tôi ngồi đây ở bên dưới là tảng đá, có hai hàng chữ "con giun" nghe đồn là do người Chăm khắc. Mũi của tảng đá ni lộ ra ở mép nước kia kìa". 

Anh Lê Văn Nghĩa bên cạnh phiến đá cổ bị vùi lấp.

Anh Nghĩa kể: nhà của ông anh cách tảng đá này chừng 50 mét. Ngày trước anh thường ra bến sông này tắm táp nên biết rất rõ và bây giờ vẫn mường tượng được hình ảnh nguyên vẹn của phiến đá trải rất to, có khắc chữ, bởi hiện tại tảng đá đang bị đất vùi lấp, tuy không sâu, song phải gạt ủi hết lớp đất bên trên ra mới có thể thấy được chữ. Anh Nghĩa còn cho biết, trước đây cũng có vài ba nhóm người, trong đó có cả những người nước ngoài chạy xe du lịch tới nhờ anh dẫn chỉ vị trí tảng đá có chữ ngoằn ngoèo này. Có lần họ thuê anh đào bới lớp đất trên để lòi tảng đá có chữ ở dưới. Anh múc nước xối rửa sạch sẽ mới lộ rõ hai dòng chữ để họ quay phim, chụp ảnh. Sau đợt này, anh không thấy ai quay lại nữa và đất từ bên trên lại tiếp tục sạt lở xuống lấp kín mặt đá vì chỗ đá có khắc chữ nằm xuôi theo độ dốc từ dưới bờ sông lên đồi cao.

Theo ông Đặng Văn Minh- Phó trưởng phòng Văn hóa- Thông tin H. Duy Xuyên, năm 2008 khi ông còn công tác tại Khu di tích thánh địa Mỹ Sơn thì có vị tiến sĩ thần học Ấn Độ Sahahay cùng với Đại sứ quán Ấn Độ đến khảo sát, nghiên cứu tảng đá có chữ này, qua đó họ khẳng định những ký tự được chạm khắc trên tảng đá là vào niên đại cuối thế kỷ thứ IV, cách đây 1.600 năm. Văn tự được chạm theo kiểu chữ Sancrit cổ (tiếng Phạn cổ). Thứ chữ này khác với chữ Chăm ngày nay. Cũng theo ông Minh, năm 2015, các nhà khảo cổ của Trung tâm nghiên cứu Viện Viễn đông bác cổ (EFEO) tại Việt Nam đã đến đây xem xét, đối chiếu với những tư liệu mà họ đã có trước đây về những ký tự trên tảng đá có chữ cổ xưa này bởi theo họ thì những năm đầu của thế kỷ XX, các học giả của Viện EFEO cũng đã đến đây khảo cổ rồi chứ không phải chỉ có ngày nay. Hai dòng văn tự trên đá có khoảng cách với nhau chừng 11cm, mỗi dòng dài 80 cm với một số mẫu tự khác nhau.

Đây là chứng tích được khắc theo lệnh của vị vua Chăm Bhadrarman I vào thế kỷ thứ IV, khởi đầu cho việc đặt nền móng xây dựng các đền thờ Chămpa tại khu vực phía nam sông Thu Bồn và thánh địa Mỹ Sơn. Sách Etudes epsignaphi ques Sur la pays Cham do Viện EFEO xuất bản năm 1975 đã sưu tầm, tập hợp các bài viết của Louis Finot và một số tác giả đầu thế kỷ XX về các di tích Chămpa. Tại trang 186 có bài viết của Finot về văn tự trên đá ở Chiêm Sơn có đoạn: "Dòng chữ này được khắc trên một tảng đá gọi là Hon-cuc (ngày nay còn gọi là Hòn Cụp (Cụp Chiêm Sơn) ở bờ sông Thu-Bong, trên đất của làng Chim-Son, huyện Duy-Xuyên, tỉnh Quảng-Nam, khoảng 28 cây số nam tây nam Tourane. Các chữ cỡ lớn và khắc sâu như trên tảng đá Cho-dinh (Phú Yên). Ở Cho-dinh cỡ 6 cm, ở Hon-cuc 11cm...". Nội dung của hai dòng chữ này được các nhà khảo cổ dịch với đại ý là "Phụng cúng ngài Shiva, tất cả phải thần phục" hoặc "Chúc tụng đấng cao cả, xin cúi đầu".

Phần lộ ra của phiến đá có văn tự cổ.

  Theo đánh giá của một số người dân địa phương, hiện tại tảng đá có khắc chữ này đã xuất hiện một số vết nứt, các dòng chữ bị bào mòn theo thời gian, nhưng do các đường rãnh được khắc khá sâu nên mặt chữ vẫn còn nhìn rất rõ. Qua quan sát của chúng tôi, vị trí văn tự cổ trên tảng đá trải rất gần với mép sông. Vào các mùa mưa lụt hàng năm nước dâng cao chắc chắn sẽ ngập toàn bộ phần mũi đá có chữ này và yếu tố thiên nhiên cứ lặp đi lặp lại qua hàng ngàn năm thì không tránh khỏi sự mai một, biến dạng phần nào chứ không dễ gì xóa mất hẳn nếu không có sự tác động bàn tay của con người bởi các văn tự được chạm khắc ở điểm cuối cùng của dãy đá trải từ vực sông Thu Bồn lên đồi núi cao của dãy Chiêm Sơn. Vì có độ dốc nên đất thường trụt xuống lấp kín mặt đá có chữ. Tuy nhiên, theo ông Nghĩa việc cào lớp đất che phủ không mấy khó khăn vì lớp đất này cũng rất mỏng, lại pha cát. Ngành VH-TT H. Duy Xuyên cũng đã lập hồ sơ đề nghị cơ quan có thẩm quyền xếp hạng di tích nhưng đến nay vẫn chưa có động thái gì.

Các văn tự cổ trên tảng đá ở Chiêm Sơn là chứng tích quý hiếm của người Chăm xưa, rất cần các nhà khảo cổ trong và ngoài nước tiếp tục khai thác sâu thêm về nền văn hóa, lịch sử Chămpa. Phiến đá có văn tự cổ này tọa lạc cách đường ĐT 610 (nay là quốc lộ 14H) chừng 40 mét, tuyến du lịch về đền tháp Mỹ Sơn và thượng nguồn sông Thu. Đây là dấu tích có giá trị về lịch sử, văn hóa, vì vậy các đơn vị chức năng  cần triển khai các biện pháp khoanh vùng bảo vệ, gìn giữ tảng đá để du khách trong chuỗi tham quan Trà Kiệu- Mỹ Sơn có điều kiện chiêm nghiệm, nghiên cứu thêm những điều bí ẩn còn chôn vùi trong tảng đá ấy.

THÁI MỸ