Được sự chỉ dẫn của người dân, tôi men theo con đường bê-tông nho nhỏ số 16 - Phong Ngũ, xã Điện Thắng Nam, thị xã Điện Bàn (Quảng Nam) để tìm lăng mộ vị Quản cơ Hà Tân, một nhân vật yêu nước đã hy sinh lẫm liệt. Nơi ông yên nghỉ là cánh đồng mênh mông, trắng xóa cánh cò, đêm ngày rì rào lúa hát như ngợi ca khí tiết người con của quê hương.

Bia tạc Bằng di tích lịch sử cấp tỉnh mộ Quản cơ Hà Tân.

Gia phả tộc Hà ghi rõ, ông Hà Tân có tên thật là Hà Đức Tân (1860) trong một gia đình nho giáo tại làng Phong Ngũ, H.Diên Phước, phủ Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam (nay xã Điện Thắng Nam, thị xã Điện Bàn). Vốn thông minh, tuấn tú ngay từ tấm bé, lại được cha mẹ nuôi dưỡng ăn học đàng hoàng nhưng thấy cảnh đất nước đắm chìm trong bóng đêm bất công, nô lệ của chế độ thực dân, phong kiến, ông không tham gia thi cử mà quyết tâm luyện tập võ nghệ, kiếm cung thông thạo nên được triều đình nhà Nguyễn để ý chiêu mộ nhưng ông không màng. Là một người được dân làng nể trọng, bởi ông thấu hiểu nỗi nhục của một dân tộc bị mất nước, sống cảnh cá chậu, chim lồng và xót thương cho số phận của những người nông dân lam lũ quanh lũy tre làng bị ngoại bang và tay sai đàn áp, bóc lột thậm tệ nên ông nhanh chóng tham gia phong trào Nghĩa hội Quảng Nam kháng Pháp do Nguyễn Duy Hiệu lãnh đạo theo chiếu Cần vương của vua Hàm Nghi.

Là một chiến binh của Nghĩa hội Quảng Nam, tháng 5-1886, từ Tân tỉnh, Trung Lộc, Quế Sơn được lãnh đạo Nghĩa hội cử về quê nhà phát động phong trào, tập hợp lực lượng để đánh Pháp. Sau nhiều ngày theo dõi, nắm tình hình quân Pháp ở địa phương và giữa lúc chúng đang kéo đường dây điện thoại trên QL1A (tại đoạn thôn Viêm Tây 1, xã Điện Thắng Bắc ngày nay) thì Hà Tân chỉ huy một tổ nghĩa binh được trang bị những chiếc dùi đục, lưỡi sắt làm vũ khí phục sẵn trong vườn cây rậm rạp bất ngờ xông ra tấn công. Do quân số của chúng ít, không đủ sức chống cự nên bọn giặc tháo chạy, ông hô hào binh sĩ đuổi theo bắt sống được 2 tên lính Pháp dẫn giải về căn cứ Tân tỉnh để khai thác. Qua chiến công này, lãnh đạo phong trào Nghĩa hội phong cho Hà Tân chức Quản cơ (một chức quan võ có khả năng chỉ huy đội quân từ 500 đến 600 binh lính) từ đó dân làng thường gọi ông là Quản cơ Hà Tân.

Nhằm tăng cường lực lượng, Quản cơ Hà Tân nhanh chóng tìm kiếm, chiêu mộ nhiều trai tráng trong làng và các vùng lân cận gia nhập nghĩa binh đánh Pháp, cứu nước. Để đội quân có kỹ năng chiến đấu, Hà Tân đã chọn một khu đất ở cánh đồng Thùy Dục làm thao trường, tập luyện võ thuật, rèn giũa binh khí rồi dẫn quân xuất kích nhiều trận tại Gò Phật, Viêm Minh Tây… làm cho quân Pháp và tay sai Nam Triều nhiều phen bạt vía, kinh hồn. Tiêu biểu nhất là trận chặn đánh liên quân Nam triều và Pháp từ Thành tỉnh La Qua kéo lên Phong Thử do khâm sai Phan Liêm cầm đầu. Từ trận đánh này, tên tuổi Quản cơ Hà Tân lan rộng, bay xa, là nỗi ám ảnh, kinh sợ của quân giặc. Không chỉ mở các cuộc lùng sục, truy tìm nơi ẩn nấp mà bọn giặc còn treo giải thưởng cao những ai chỉ điểm cho chúng bắt được Quản cơ Hà Tân. Thế rồi vào một ngày bọn mật thám phát hiện ông đang ở làng Thanh Quýt liền báo với quân Pháp bao vây. Khi phát hiện giặc ở cự ly rất gần, ông nhảy qua hàng rào để thoát nhưng chẳng may mái tóc dài của ông đang búi xổ tung ra, bị vướng lùng nhùng vào gai tre làm cho ông mắc lại hàng rào như cái bẫy và ông bị sa vào tay giặc. Trên đường dẫn giải ông về giam cầm ở ngục Thành tỉnh La Qua, Quản cơ Hà Tân vẫn không hề run sợ mà ngẩng cao đầu vạch trần tội ác kẻ cướp nước và bọn tay sai. Khí phách hiên ngang, dũng cảm đó của ông đã làm cho dân làng vô cùng cảm kích.

Mộ Quản cơ Hà Tân.

Tại chốn lao tù, chúng dùng đủ mưu kế từ dụ dỗ, mua chuộc đến tra tấn cực kỳ tàn bạo như thời trung cổ nhưng không thể nào chinh phục được ý chí sắc đá của ông, trước sau vẫn tuyệt đối trung thành với Nghĩa hội yêu nước. Biết không thể khai thác được gì ở ông, sáng ngày 5-9-1886 chúng áp giải Quản cơ Hà Tân ra Bến Thuế, Vĩnh Điện để hành hình. Trước giờ phút lâm chung, ông không chút sợ sệt, vẫn bình tĩnh dõng dạc những lời tố cáo tội ác của giặc Pháp và tay sai đã gây ra. Quá tức tối về những lời lẽ đanh thép của ông, tên chỉ huy cuộc hành quyết ra lệnh cho quân lính chém ngay lập tức. Thân xác ông chúng đẩy xuống sông, còn thủ cấp chúng bêu tại Bến Thuế để răn đe, nhằm đè bẹp ngọn lửa yêu nước của nhân dân quanh vùng.

Xót thương cho sự ra đi lẫm liệt vì nghĩa lớn của ông, đêm hôm đó, dân làng Phong Ngũ đã lén lút vào nghinh thủ của ông rồi bí mật xuôi dòng Vĩnh Điện để đưa về chôn cất tại khu đất ven cánh đồng cuối làng. Rồi nấm mộ bằng đất của ông qua nhiều năm bị lũ lụt cào cấu, bào mòn, không có ai còn nhớ chính xác được vị trí của ngôi mộ nữa. Thương cảm người sĩ phu ngã xuống vì non nước, năm 1890, dân làng Phong Ngũ và bà con họ hàng đã ước định vị trí ngôi mộ cũ để xây dựng lăng mộ thờ cúng và từ đó trở đi, lăng được tu sửa nhiều lần. Ngày 18-2-2016, Lăng mộ Quản cơ Hà Tân được xếp hạng Di tích lịch sử cấp tỉnh.

Nhân kỷ niệm 90 năm ngày mất Quản cơ Hà Tân (5-9-1886 - 5-9-1976), người cháu họ 3 đời là ông Hà Năng đã viết bài phụng kính lục, kính vọng ông có đoạn: “Nhớ linh xưa người anh hùng Phong Ngũ/ Dáng uy nghiêm tôn húy Hà Đức Tân/Nơi lũy tre giữ trọn đạo quân thần/Vì quốc hận quyết mài gươm giết giặc…”. Hàng năm cứ đến ngày mất của Quản cơ Hà Tân, bà con tộc Hà cũng như dân làng Phong Ngũ đều sắm lễ vật hương khói tại lăng mộ để tỏ lòng nhớ ơn sự hy sinh cao cả của ông đối với quê hương, đất nước.

THÁI MỸ