Mỗi đời người đều có những trải nghiệm riêng. Với người làm thơ, họ thường gửi gắm trong thơ mình đôi khi chỉ vài câu thơ dung dị mà lay động lòng người bằng chính sự trải nghiệm và cảm xúc của người nghệ sĩ. Đỗ Xuân Đồng "lang thang giữa cuộc vui buồn/ mà lòng đau đáu nhìn hoàng hôn buông". Đến lúc chiều về, khi đêm xuống, nhà thơ bỗng giật mình thấm thía nhận ra "âu đời sắp cạn thiệt hơn"... Có phải đó là sự chiêm nghiệm đúc kết bằng chính máu thịt của tâm hồn Đỗ Xuân Đồng trước cuộc sống đầy buồn vui, được mất này? Tôi không nghĩ mình lại là người may mắn được chuyện trò với người bạn thơ mà tôi hết lòng yêu mến trong những ngày cuối cùng với căn bệnh đầy nghiệt ngã này.

Khoảnh khắc   Bình minh vừa rạng chân trời Hoàng hôn đã xuống, mình tôi cõi trần Thương con chim lẻ bầy đàn Tiếng kêu não ruột bay ngang lưng trời   Bay về đâu hỡi chim ơi? Cuối hoàng hôn là đêm chơi vơi buồn Cho ta gửi chút tình suông Thức cùng đêm với hư không phận người   Chào bình minh của tôi ơi! Chào hoàng hôn - kết kiếp người mong manh! (Bài thơ cuối cùng của Đỗ Xuân Đồng)

Những ngày Đỗ Xuân Đồng lâm bệnh nặng, tôi và nhà thơ Đinh Thị Như Thúy đến thăm anh tại nhà. Xuân Đồng không ngồi dậy được, thế mà những dòng chữ đề tặng anh ghi sẵn ở trang đầu tập thơ vừa mới in xong với tình cảm quý mến mà anh dành cho tôi. Đồng cầm tay tôi xúc động nói: "Mình gửi cho Nguyễn Ngọc Hạnh Một chút hương lòng (*) này. Tôi ứa nước mắt vì tình cảm thắm thiết mà Đỗ Xuân Đồng đã dành cho mình. Trong giây phút ấy, bất chợt lòng tôi khơi dậy biết bao cảm xúc mà cách đây đã hơn 6 năm, ngày đứa con gái tôi qua đời, Đỗ Xuân Đồng cũng ôm vai tôi an ủi, sẻ chia nỗi đau quá lớn của người cha mất đứa con gái còn xuân trẻ. Tôi mất con, còn Đỗ Xuân Đồng mất đi một đứa em đồng nghiệp thân thương cùng làm việc bên nhau suốt nhiều năm trong một cơ quan. Ôi, trong đôi mắt của bạn tôi lúc ấy có điều gì ẩn ức, "âu đời sắp cạn thiệt hơn"! Chẳng lẽ bao nhiêu bể dâu giữa cuộc đời này dễ dàng vơi cạn vậy sao, Đồng ơi!

Đỗ Xuân Đồng là một trong những người bạn thơ hiền lành, chân thực, sống hồn nhiên như chính câu thơ đời mình. Cam phận và đắm say yêu hết lòng cuộc đời này, cho đến những ngày cuối cùng, Đỗ Xuân Đồng vẫn không hề bi lụy: "Thôi thì chớ có nỗi niềm/ Cũng không cưỡng được đến thềm thiên thu/ Trăm năm ừ cũng xa mù/ Ta vui vẻ sống thực hư mặc đời". Và, đúng là không cưỡng được nữa rồi, Đồng đã ra đi, đi mãi không về... Đỗ Xuân Đồng viết nhiều, không chỉ viết văn, làm thơ mà anh còn sáng tác nhiều ca khúc. Có vài lần tôi ngồi nhìn Đồng ôm đàn hát tình ca với một phong cách thư sinh hồn hậu. Đỗ Xuân Đồng viết rất sung. Từ tập thơ đầu tay Giọt nắng được chọn lọc từ các bài thơ sáng tác trong những năm anh du học tại Ba Lan ra mắt bạn đọc rất sớm, từ năm 1996. Cái duyên đến với thơ của Đỗ Xuân Đồng như một định mệnh. Có lần anh nói với tôi: "mình mạo muội, mượn nàng thơ để gửi gắm những gì rất riêng từ trong sâu thẳm tâm hồn như lưu giữ kỷ niệm của thời trai trẻ". Thế mà chỉ một năm sau anh lại tiếp tục cho ra đời tập thơ thứ hai Lời của sóng (Nxb Đà Nẵng, 1997). Và tập thơ thứ ba Bập bẹ (Nxb Đà Nẵng, 1999). Không đơn giản chỉ là những vần thơ "bập bẹ" dành cho thế giới tuổi thơ, mà đó là những trăn trở, suy tư từ ngày nhà thơ bước vào đời được chất chứa trong lời thơ giản dị, sâu lắng... Không lăn lộn với thăng trầm, đi qua những tháng năm khắc nghiệt thì làm sao cất lên những lời "bập bẹ" hồn nhiên đa nghĩa, đa mang ấy. Có lẽ đến khi Đỗ Xuân Đồng cho ra đời các Trường ca Mầm đất, Cát trở dạ, Hạt phù sinh, Đau đáu trường xưa thì người đọc mới tỏ tường, khẳng định Đỗ Xuân Đồng là một người đắm đuối với thơ ca cho dù trong sự nghiệp văn chương của anh còn nhiều tác phẩm văn xuôi như tiểu thuyết Uẩn khúc truông bo (Nxb Hội Nhà văn, 2012), Dòng sông không yên tĩnh, Mẹ và con và tập truyện ngắn Hạnh phúc của con cá rô đồng (Nxb Hội nhà văn, 2010). Đặc biệt tiểu thuyết Cây dừng thiêng vừa mới được Nxb Đà Nẵng phát hành vào tháng 7-2008, thì sau đó vài tháng Nxb Quân đội Nhân dân đã tái bản để kịp thời phục vụ bạn đọc trong nước.

Tôi với Đỗ Xuân Đồng thân mến nhau từ lâu nhưng không nhiều kỷ niệm như bạn bè tôi. Có phải vì ít khi chúng tôi ngồi chạm cốc hàn huyên mà những ngày cuối cùng anh đã dành cho tôi những kỷ niệm khó quên đầy thương mến. Có phải thơ đã "chạm" đến tận đáy lòng, chạm đến trái tim đa cảm của người nghệ sĩ. Từ bài thơ Thăm người anh lâm bệnh ngặt của Nguyễn Kim Huy viết rất nhanh sau khi đến thăm Đỗ Xuân Đồng. Sáng hôm sau, tôi giới thiệu ngay trên báo Công an TP Đà Nẵng, thì Đồng ở bệnh viện nhắn tin cho tôi: "Nguyễn Ngọc Hạnh ơi, chỉ có bạn bè văn nghệ mới thương nhau, yêu nhau hết lòng, người ốm nén cơn đau/ người khỏe ngăn tiếng khóc/ phút từ biệt quay lưng bước vội/ không thì nước mắt trào ra.

Sau đó vài ngày Đồng hôn mê sâu, bệnh viện đưa về nhà. Thế mà khi tôi mang tờ báo Đà Nẵng cuối tuần có trang thơ giới thiệu Đỗ Xuân Đồng đến thăm, đôi mắt anh bừng lên, miệng ấp úng ra hiệu cho cháu Đỗ Hoàng Nam, con trai út của Đồng nâng tờ báo lên vừa tầm mắt để anh xem. Và, trong ánh mắt xa xăm ấy, Đồng muốn nghe tôi đọc hết trang thơ của bạn. Đỗ Xuân Đồng nghe xong gật đầu, ứa nước mắt nhìn mọi người xúc động... Thêm một kỷ niệm khó quên trong đời tôi. Thơ không chỉ là "giọt hương lòng tinh túy và tinh tế được chắt lọc công phu từ cuộc đời, từ nỗi đau" như Đồng đã viết trong lời mở đầu tập thơ này, mà thơ còn là sức mạnh của một bài kinh đầy huyền diệu và tinh khiết, là hơi thở bất tận của kiếp người mà Đỗ Xuân Đồng đến phút cuối cùng vẫn còn mong gửi lại chút hương lòng.

Nguyễn Ngọc Hạnh

(*) Gửi chút hương lòng - Thơ Đỗ Xuân Đồng, Nxb Đà Nẵng, 2019.