Trong phần “Đầy vơi năm tháng” của tập tùy bút “Chén rượu gạn đáy vò”, nhà văn Đỗ Chu viết: “Ở đời, người ta vui quá mà viết cũng có và rất có thể bởi chán quá mà viết cũng có. Tôi vốn là đứa lười học đã chớ lại còn không biết lo thân. Năm cuối trường trung học, thi cử đến nơi rồi, vậy mà không hiểu sao cứ thấy ngấy đến tận cổ cái cách dạy, cách học ở trường. Từ đó, dẫn đến chuyện cầm bút thử”. Hẳn nhiên, ở kỳ thi tốt nghiệp năm đó (1962), ông bị đánh trượt. Oái oăm ở chỗ, chính môn Văn sở trường lại là nguyên nhân trực tiếp khiến Đỗ Chu phải lưu ban. Trong khi bạn bè cùng trang lứa, đứa thì thi đỗ vào Trường Đại học Tổng hợp Văn, đứa lại đỗ Trường Đại học Sư phạm, rồi dập dìu khăn gói lên Hà Nội trọ học. Xót con, mẹ ông dấm dẳng: “Tưởng là giỏi! Ăn c… cho người ta!”. Ông điềm tĩnh trả lời mẹ: “Ở đời, không được như hạt tùng, thì bét ra cũng phải là một cái mắt tre!”.

Trong lúc “chán đời” vì phải học lại, Đỗ Chu ngồi viết những trang văn đầu tay của đời mình. Thực ra, trước đó, từ năm lớp 9 (hệ 10 năm) trường làng, ông đã cầm bút viết văn. Trang văn đầu tay của Đỗ Chu có tên “Ao làng”, ra đời sau một ngày ông cùng ông anh họ ở đằng ngoại đi lòng vòng quanh làng bắn chim bằng chạng ná nhưng chả được con nào. Trên đường về nhà, ngang qua cái ao đầu làng, Đỗ Chu nhìn ngắm, ngẫm ngợi rồi nảy ra ý định viết. Viết xong, ông đưa bản thảo chép tay cho ông Nguyễn Huy Ánh, người đang phụ trách tờ báo tường của Trường cấp 3 Hàn Thuyên (tỉnh Bắc Ninh, nơi Đỗ Chu đang theo học), với ý định sẽ được đăng tải. Nhưng ông Nguyễn Huy Ánh bảo: “Ủy mị, không dùng được!”.

Thôi thì hãy cứ bày ra đấy cho ngập bàn chứ cũng chưa dám tính đến việc gửi đi đâu. Một hôm, mẹ ông đang ngồi chần áo bông, thủng thẳng bảo: “Viết được cái gì thì cứ gửi lên chỗ các ông bộ đội!”. Nhân bảo như thần bảo, ông đánh liều gửi vài trang nôm na gọi là đoạn văn ngắn xem sao. Đoạn văn ngắn ấy chính là “Ao làng”, từng bị tờ báo tường của Trường cấp 3 Hàn Thuyên từ chối đăng.

Bài văn gửi đi mươi hôm thì có hồi âm: “Tòa soạn đã nhận được “Ao làng” của anh, sẽ in vào tháng 12 năm 1962, số Kỷ niệm Ngày thành lập Quân đội nhân dân. Liệu có thể, anh gửi thêm vài cái ngăn ngắn nữa không?”. Ký tên Nguyễn Minh Châu.

Chả là Nguyễn Minh Châu dạo đó đang ngồi trực văn ở Tạp chí Văn nghệ Quân đội. Ngay sau khi được Tạp chí Văn nghệ Quân đội đăng, nhà văn Bùi Bình Thi, người phụ trách Chương trình Đọc chuyện đêm khuya của Đài Phát thanh Tiếng nói Việt Nam thời bấy giờ, tên cũ của Đài Tiếng nói Việt Nam, đã sử dụng lại “Ao làng” của Đỗ Chu để đọc trên sóng phát thanh. Thời ấy, chỉ cần có tên xuất hiện trên Tạp chí Văn nghệ Quân đội và Đài Phát thanh Tiếng nói Việt Nam tức thì coi như cả nước biết tiếng. Hăng lên, Đỗ Chu viết liền một mạch “Hương cỏ mật”, “Thung lũng cò” và “Mùa cá bột”, rồi bèn cuộn luôn cả ba truyện gửi đi. Ở Tạp chí Văn nghệ Quân đội không ai nghĩ những truyện ngắn này được viết bởi một cậu học sinh tỉnh lẻ mới 18 tuổi vừa bị “đúp” lớp. Một tháng sau, Đỗ Chu lại có thư, vẫn là nhà văn Nguyễn Minh Châu: “Bọn mình đã nhận được gói bản thảo, chuyền tay nhau đọc, thú lắm, sẽ lần lượt in hết, bắt đầu từ số tháng 2 Tết Âm lịch 1963. Tạp chí đang có cuộc thi truyện ngắn, bọn mình định chọn “Hương cỏ mật” đưa vào dự thi, chắc Đỗ Chu không phản đối”.

Mùa hạ 1963, thi tốt nghiệp phổ thông lần hai xong, Đỗ Chu nhập ngũ, vào Cục Chính trị Quân chủng Phòng không Không quân. Cuối năm 1963 đầu năm 1964, truyện ngắn “Hương cỏ mật” giành giải Nhất cuộc thi của Tạp chí Văn nghệ Quân đội, một tạp chí văn chương đứng vào hàng đầu bảng lúc bấy giờ. Đỗ Chu lúc này đã là anh lính sáu tháng tuổi quân từ Trại Cờ phố Thắng về Hà Nội nhận giải. “Thế là nghiệp văn tìm tôi khi tôi còn là học sinh phổ thông”, nhà văn Đỗ Chu nói.

Giành giải Nhất cuộc thi truyện ngắn ở Tạp chí Văn nghệ Quân đội, một thời gian sau, Đỗ Chu được kết nạp vào Hội Nhà văn Việt Nam, khi mới 23 tuổi. Ông trở thành hiện tượng trên văn đàn Việt Nam. Thế rồi, Đỗ Chu, với tư cách nhà văn, đã về Trường Đại học Tổng hợp Văn Hà Nội nói chuyện với các sinh viên khoa Văn. Chủ đề của buổi tọa đàm lúc bấy giờ là “Truyện ngắn Việt Nam từ Nguyễn Khải đến Đỗ Chu” do Trường này phối hợp với Hội Nhà văn Việt Nam tổ chức. Thú vị ở chỗ, các bạn ngày nào thi đỗ đại học, còn ông thì bị rớt phổ thông, lại đang là những cô cậu sinh viên năm ba. Trong khi Đỗ Chu lúc này đã là một nhà văn bụi trường chinh phai bạc áo hào hoa. Cái mắt tre mà Đỗ Chu nói trước đây nó là như thế!

Mười năm trong quân ngũ, từ năm 1963 đến năm 1974, Đỗ Chu được thả cỏ đi, sống và viết. Những trang văn thời kỳ này được ông viết trên hòm đạn, bệ pháo, góc đường băng quân sự, trong những căn hầm, những cái hang đá dọc Trường Sơn... Quanh Đỗ Chu, là các cô thanh niên xung phong, là những chiến sĩ ngày mai ra trận, rất nhiều gió bụi và cũng rất nhiều nỗi đau. Trong mười năm ấy, có một địa chỉ đã thành gần gụi đối với ông, đấy là tòa soạn Tạp chí Văn nghệ Quân đội. Ở rất nhiều cuộc trò chuyện, Đỗ Chu thường nói, có ba nơi mà ông phải chịu ơn dìu dắt, đó là Cục Chính trị Quân chủng Phòng không Không quân (những năm ông bước vào đời), Tạp chí Văn nghệ Quân đội (nơi đã đón nhận những tác phẩm đầu tay của ông) và Hội Nhà văn Việt Nam (nơi sau này ông về làm việc).

Ngoài ba nơi đã có công dìu dắt, còn một nơi cũng không kém phần quan trọng trong đời văn Đỗ Chu. “Tôi phải cảm ơn Trường Hàn Thuyên đã cho “đúp” lớp thì bây giờ mới thành nhà văn!”, ông nửa đùa, nửa thật.

TRỊNH CHU