Sinh thời, cố nhạc sĩ Văn Cao viết khoảng 60 bài, nói về cuộc đời, con người xung quanh ông, cũng như ca ngợi tình yêu quê hương, đất nước. Dù sáng tác không nhiều, ông đóng góp quan trọng vào tiến trình phát triển của thơ ca Việt Nam. Giai đoạn đất nước chịu nhiều biến động như nạn đói, cuộc kháng chiến chống Pháp ở thủ đô, ngòi bút của Văn Cao có sự chuyển đổi. Ông ghi lại nỗi đau của người dân trong cảnh đói nghèo với "Chiếc xe xác qua phường Dạ Lạc", hay khắc họa hình ảnh Hà Nội oằn mình chống chọi quân thù trong "Ngoại ô mùa đông 46".

Văn Cao góp phần định hình thể loại trường ca, tiếp nối những phác thảo bước đầu của Xuân Diệu trong "Ngọn Quốc kỳ và Ngày hội non sông" (1945). Năm 1956, ông viết "Những người trên cửa biển", được xem là một trong số trường ca đầu tiên của văn học Việt Nam hiện đại. Nghiên cứu của ông Ngô Văn Giá cho biết đây là tác phẩm gần như cuối cùng của Văn Cao mang tinh thần sử thi.

Cuối năm 1956, sự việc Nhân văn - Giai phẩm khiến ông sống khép mình, gần như đứng ngoài mọi sinh hoạt văn nghệ, theo tham luận "Văn Cao, một đường thơ" của nhà phê bình Phùng Gia Thế. "Thơ ông thời kỳ này như hạt mầm nảy ra từ cay đắng, và theo lẽ thường, sẽ là những hạt mầm quý giá và thành thực nhất"- Phùng Gia Thế nhận định.

Thơ Văn Cao chủ yếu là thể tự do, hiện đại trong cấu tứ, hình ảnh, từ ngữ. Sau năm 1975, ông hướng đến sự cô đọng và tối giản trong ngôn ngữ, gợi nhiều suy tưởng triết học.

Ngoài những bài tiểu luận, nghiên cứu, cuốn sách còn có phụ bản thơ về Văn Cao của các tác giả Thanh Thảo, Nguyễn Thụy Kha, Hồng Thanh Quang, Đỗ Bạch Mai, Trần Mai Hưởng. Phía cuối tác phẩm giới thiệu một số bìa và minh họa sách, tiểu thuyết mà ông từng thực hiện.

Cố nhạc sĩ Văn Cao có tên đầy đủ là Nguyễn Văn Cao, sinh ngày 15-11-1923 ở Hải Phòng, mất ngày 10-7-1995. Ông được xem là bậc kỳ tài của lĩnh vực văn hóa văn nghệ, có thể sáng tác nhạc, viết thơ, vẽ tranh. Năm 1996, ông được truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật.

V.N.O-B.T