Vì sao Nga ngừng tham gia New START?

New START là hiệp ước có tính ràng buộc pháp lý duy nhất còn lại về kiểm soát vũ khí hạt nhân giữa Nga và Mỹ. Năm 2010, Tổng thống Mỹ khi đó là Barack Obama và người đồng cấp Nga Dmitry Medvedev đã ký kết New START - hiệp ước giới hạn số lượng đầu đạn hạt nhân chiến lược mà Washington và Nga có thể triển khai. Nga và Mỹ hiện nay vẫn sở hữu khoảng 90% đầu đạn hạt nhân của toàn thế giới.

Theo thỏa thuận, Moscow và Washington cam kết triển khai không quá 1.550 đầu đạn hạt nhân chiến lược và tối đa 700 tên lửa tầm xa và máy bay ném bom. Hiệp ước này cũng quy định việc giám sát chung kho vũ khí hạt nhân được triển khai của mỗi bên, cũng như điều phối thông qua một ủy ban tư vấn song phương. Theo đó, mỗi bên có thể tiến hành tới 18 cuộc thanh sát các địa điểm vũ khí hạt nhân chiến lược mỗi năm để đảm bảo bên kia không vi phạm các giới hạn của hiệp ước.

Hiệp ước có hiệu lực từ năm 2011. Đầu năm 2021, gay sau khi Tổng thống Mỹ Joe Biden nhậm chức, Tổng thống Nga Vladimir Putin đã nhất trí gia hạn hiệp ước New START thêm 5 năm, tới năm 2026. Tuy nhiên, tháng 3-2020, các cuộc thanh sát theo thỏa thuận trong New START đã phải tạm dừng vì đại dịch COVID-19. Các cuộc đàm phán giữa Moscow và Washington về việc nối lại các cuộc thanh sát dự kiến diễn ra vào tháng 11-2022 tại Ai Cập, nhưng đã bị Nga hoãn lại. Điện Kremlin cho biết họ không thể đàm phán trong trường hợp Mỹ vẫn cung cấp vũ khí cho Ukraine để chống lại Nga.

Ngày 21-2, trong thông điệp liên bang 2023, Tổng thống Putin thông báo Nga tạm đình chỉ tham gia New START với Mỹ. Ông Putin nêu rõ bất kỳ động thái nào của Nga trở lại đàm phán về vấn đề này sẽ đòi hỏi làm rõ về khả năng tấn công hạt nhân của Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO), đặc biệt là Pháp và Anh. Theo Tổng thống Putin, Mỹ yêu cầu quyền kiểm tra các cơ sở hạt nhân của Nga theo khuôn khổ hiệp ước trong khi NATO lại đang giúp Ukraine tấn công các cơ sở này của Nga là điều vô lý.

Nhiều rủi ro

Bộ Ngoại giao Nga ra tuyên bố khẳng định mặc dù đình chỉ tham gia New START, Moscow sẽ tiếp tục tuân thủ các hạn chế định lượng vũ khí tấn công chiến lược được quy định theo hiệp ước này trong thời gian hiệu lực. Tuy nhiên, việc đình chỉ hiệp ước này đồng nghĩa với việc Mỹ sẽ khó giám sát việc tuân thủ hiệp ước hơn.

Cụ thể, việc đình chỉ New START về mặt lý thuyết sẽ cho phép Nga chấm dứt tuân thủ các giới hạn về vũ khí hạt nhân được triển khai và cũng sẽ ngừng các cuộc họp của Ủy ban tư vấn song phương -cơ quan giám sát thực thi hiệp ước này. Những rủi ro liên quan đến hiệp ước New START sẽ trở nên nghiêm trọng nếu Nga ngừng báo cáo và trao đổi dữ liệu thường lệ về vũ khí hạt nhân của nước này. Ông James Cameron, thành viên tại Dự án Hạt nhân Oslo, nói rằng nếu New START bị hủy bỏ, tình hình sẽ khiến các bên phải dò đoán về năng lực và ý định của đối thủ như thời Chiến tranh Lạnh. Ông nói: "Do đó, cả hai bên đều bổ sung thêm các hệ thống vũ khí và kế hoạch phức tạp hơn để sử dụng chúng, cuối cùng dẫn đến bất ổn hơn nhiều giữa hai bên và cũng gây ra rủi ro sử dụng hạt nhân lớn hơn".

Theo ông William Alberque, Giám đốc chiến lược, công nghệ và kiểm soát vũ khí tại Viện Nghiên cứu Chiến lược Quốc tế, Mỹ cũng sẽ đình chỉ các nghĩa vụ của nước này trong hiệp ước. Theo Liên đoàn Nhà khoa học Mỹ, Nga có tổng cộng 5.977 đầu đạn hạt nhân, trong khi Mỹ có 5.428. Ông Alberque dự báo số lượng đầu đạn hạt nhân của các bên có thể tăng theo cấp số nhân ngay lập tức nếu hiệp ước New START sụp đổ: "Cả hai bên có thể ngay lập tức tăng từ 1.550 đầu đạn chiến lược được triển khai lên 4.000. Điều đó có thể xảy ra ngay". Ông Alberque nhận định điều đó có khả năng gây mất ổn định vì tạo ra tình thế tiến thoái lưỡng nan "sử dụng hoặc thất bại", trong đó số lượng lớn đầu đạn của đối phương trở thành các mục tiêu hấp dẫn.

Cả hai nhà phân tích trên đều cho rằng điều đáng lo ngại là Tổng thống Putin có thể nối lại thử vũ khí hạt nhân, mặc dù khẳng định sẽ không làm như vậy trừ khi Mỹ thực hiện trước. Ông Cameron cho rằng nếu Nga thử hạt nhân, đó sẽ là một bước leo thang căng thẳng ở Ukraine. Trong trường hợp New START sụp đổ hoặc hai bên không gia hạn trước khi hết hạn vào tháng 2-2026, đây sẽ là dấu chấm hết hơn nửa thế kỷ thực hiện các hiệp ước kiểm soát vũ khí giữa Nga và Mỹ, đồng thời gửi tín hiệu đến các nước đang hoặc sẽ là cường quốc hạt nhân.

AN BÌNH