Trước khi Chủ tịch Hồ Chí Minh sáng lập tờ báo Thanh Niên (21- 6-1925), khai sinh nền báo chí cách mạng Việt Nam, làng báo đã có nhiều ấn phẩm hoạt động nhộn nhịp, sáng tạo và chuyên nghiệp.

Không phải đến khi Việt Nam mở cửa làm ăn bận rộn thì mới có những tờ báo chuyên về kinh tế, mà đời sống dân sinh đã có tờ báo Nông Cổ Mín Đàm phát hành số báo đầu tiên vào ngày 1-8-1901. Tờ Nông Cổ Mín Đàm (uống trà bàn chuyện làm ruộng và đi buôn) đặt trụ sở tại số 84 đường De La Grandiere, Sài Gòn (nay là đường Lý Tự Trọng, Q. 1, TPHCM). Tờ báo do tư nhân bỏ vốn, giá bán cho người Việt Nam rẻ hơn giá bán cho người nước ngoài. Tờ báo do các nhà báo nổi tiếng bấy giờ làm chủ bút, lần lượt là Lương Khắc Ninh, Trần Chánh Chiếu, Nguyễn Chánh Sắt... Nông Cổ Mín Đàm tồn tại được 13 năm, số cuối cùng ra vào tháng 11-1924. Ê-kíp thực hiện tờ báo Nông Cổ Mín Đàm sau đó đổi tên tờ báo thành Tân Đợi Thời Báo và xuất bản thêm 3 năm nữa.

Trước khi chuyển sang thay Trần Chánh Chiếu (1868-1919) làm chủ bút Nông Cổ Mín Đàm, Trần Chánh Sắt (1868-1947) đã đảm nhận vị trí chủ bút Lục Tỉnh Tân Văn khoảng 50 số đầu tiên với trụ sở đặt tại số 4 đường Amiral Krantz (đường Hàm Nghi, Q. 1, TPHCM bây giờ). Lục Tỉnh Tân Văn khởi sự xuất bản từ ngày 15-11-1907, mỗi tuần ra hai số, rồi phát hành định kỳ vào thứ 2, thứ 4 và thứ 6. Những chủ bút tiếp theo của Lục Tỉnh Tân Văn như Lê Hoằng Mưu, Lâm Văn Ngọc... đã đưa tờ báo thành một diễn đàn dành cho người Việt yêu nước và nhận được sự cộng tác của nhiều trí thức lúc ấy như Tản Đà, Nguyễn Văn Vĩnh, Phan Khôi, Trần Huy Liệu...

Tháng 3-1913, Lục Tỉnh Tân Văn ra thêm ấn phẩm là Đông Dương Tạp Chí. Ngày 1-10-1921, Lục Tỉnh Tân Văn sáp nhập với Nam Trung Nhựt Báo, và vẫn lấy tên Lục Tỉnh Tân Văn để trở thành tờ báo tiếng Việt hàng ngày đầu tiên tại Việt Nam. Do ảnh hưởng của chiến tranh thế giới thứ hai khiến giấy in khan hiếm, Lục Tỉnh Tân Văn phải đóng cửa ở số báo cuối cùng ra ngày 30-9-1944.

Nếu Nông Cổ Mín Đàm là tờ báo chuyên về kinh tế đầu tiên và Lục Tỉnh Tân Văn là tờ báo phát hành hàng ngày đầu tiên tại Việt Nam, thì Nữ Giới Chung là tờ báo dành cho phụ nữ đầu tiên tại Việt Nam. Nữ Giới Chung (tiếng chuông của nữ giới) là tờ báo phát hành thứ sáu hàng tuần, số đầu tiên ra ngày 1-2-1918, do nữ sĩ Sương Nguyệt Anh làm chủ bút.

Nữ sĩ Sương Nguyệt Anh (1864-1921) là con gái của nhà thơ Nguyễn Đình Chiểu (1822-1888), tên thật là Nguyễn Thị Khuê. Sương Nguyệt Anh từng bán phân nửa ngôi nhà mình đang cư ngụ để lấy tiền ủng hộ phong trào Đông Du, cho nên tư tưởng tiến bộ vì dân tộc của bà được phản ánh đầy đủ trên tờ báo Nữ Giới Chung.

Nữ Giới Chung đặt trụ sở ở số 15 đường Taberd (đường Nguyễn Du, Q. 1, TPHCM bây giờ) mỗi tuần có 18 trang báo, với phương châm “nâng cao luân lý và đạo đức cho phụ nữ”. Ngoài chủ trương đấu tranh với những phong tục cổ hủ và những biểu hiện bất bình đẳng nam nữ, Nữ Giới Chung còn đẩy mạnh thông tin hướng dẫn nữ công gia chánh, cổ vũ phụ nữ tham gia hoạt động trồng trọt, mỹ nghệ. Sự ra đời của tờ báo Nữ Giới Chung thực sự tạo được ấn tượng mạnh mẽ cho phụ nữ Việt từ thành thị đến nông thôn. Dù đường lối đúng đắn và nhân văn, nhưng tờ báo Nữ Giới Chung gặp nhiều trở ngại về tài chính và chỉ tồn tại được 5 tháng. Cuối tháng 7-1918, Nữ Giới Chung đình bản và đổi thành tờ báo Đèn Nhà Nam phát hành được 5 số.

Bên cạnh sự nổi trội của Nông Cổ Mín Đàm, Lục Tỉnh Tân Văn và Nữ Giới Chung, ba thập niên đầu tiên thế kỷ XX cũng có nhiều tờ báo tiếng Việt được yêu thích khác tại Sài Gòn như Nhựt Tân Báo (1922- 1929), Đông Pháp Thời Báo (1923- 1929), Thần Chung (1929-1930)…

Tại Hà Nội, tờ báo tiếng Việt đầu tiên do tư nhân bỏ vốn là Đại Việt Tân Báo, đặt trụ sở tại số 90 phố Hàng Mã. Đại Việt Tân Báo do nhà báo Đào Nguyên Phổ (1861-1908) làm chủ bút, số đầu tiên ra ngày 21-5-1905 và số cuối cùng ra ngày 5-5-1908. Nhắc đến báo chí Hà Nội giai đoạn ấy, không thể không nhắc đến hai tờ báo lừng lẫy là Nam Phong Tạp Chí và Trung Bắc Tân Văn. Tồn tại từ năm 1917 đến năm 1934. Nam Phong Tạp Chí do Phạm Quỳnh (1892-1945) làm chủ bút, còn Trung Bắc Tân Văn là tờ báo phát hành hàng ngày đầu tiên tại Hà Nội từ năm 1915 đến 1941, do Nguyễn Văn Vĩnh (1882-1936) làm chủ bút.

Dù không có được độ mở thị trường như Sài Gòn và Hà Nội, nhưng báo chí tại Huế cũng có thành tựu riêng. Nếu như Thần Kinh Tạp Chí do Tham tán Tòa Khâm sứ - Lê Thanh Cảnh thành lập được hoạt động từ năm 1927 đến năm 1942 như một cơ quan của giới cầm quyền, thì tờ báo Tiếng Dân do Huỳnh Thúc Kháng (1876- 1947) làm chủ bút lại đứng về phía giai cấp cần lao. Tờ báo Tiếng Dân được cấp giấy phép ngày 12-2-1927 và đình bản ở số báo ra ngày 28-4-1943, tập hợp được nhiều nhân sĩ như Đào Duy Anh, Trần Đình Phiên, Nguyễn Quý Hương, Nguyễn Xương Thái...

100 năm thoáng chốc đã trôi vèo. Ánh sáng của xa xưa hắt lại nhiều nhung nhớ và buồn thương cho các nhà báo bây giờ vẫn nuôi dưỡng khát khao hành nghề chân chính. Báo chí tiếng Việt thế kỷ trước với muôn vàn khó khăn, vẫn có giá trị nhắc nhở những người làm báo hôm nay về tinh thần dấn thân và trách nhiệm cống hiến cho cộng đồng.

LÊ THIẾU NHƠN