Theo sử sách, đầu thế kỷ XVIII, làng Cẩm Toại sản sinh nhiều người quản tượng tài giỏi, ông Lê Văn Hoan (1764 - 1828) cũng nằm trong số ấy nên được vua Quang Trung (Nguyễn Huệ) chiêu mộ làm binh sĩ dưới quyền, chuyên huấn luyện đội tượng binh lên đến hàng trăm con voi dữ. Dưới triều Tây Sơn, tước hiệu của ông là Đô đốc quản doanh tượng binh, cánh tay đắc lực thống lĩnh đội voi chiến. Cuối thế kỷ XVIII, dưới sự chỉ huy của Hoàng đế Quang Trung, Đô đốc quản tượng binh Lê Văn Hoan chỉ huy 100 thớt voi, cùng với đội kỵ binh của hai danh tướng Đô đốc hữu quân Lê Văn Long và Đô đốc Đặng Xuân Bảo thống lĩnh thần tốc tiến ra Bắc công phá các đồn của nhà Thanh trong mùa xuân Kỷ Dậu (1789). Thắng giặc trở về, ông tiếp tục binh nghiệp cùng triều Tây Sơn đến năm 1799 (đời vua Cảnh Thịnh - Nguyễn Quang Toản). Khi quân Nguyễn Phúc Ánh (sau lên ngôi vua lấy hiệu Gia Long) thắng thế trên khắp chiến trường, Đô đốc tượng binh Lê Văn Hoan quyết định giải giáp doanh cơ binh tượng, nhằm bảo toàn sinh mệnh, tránh họa sát diệt cho binh sĩ dưới quyền, để tướng và quân cùng trở về quê nhà.

Năm 1802, nhân việc người chủ mới không thể điều khiển được đàn voi nhà Tây Sơn để lại, đồng thời cảm thấu được lòng nhân ở vị tướng quản tượng Tây Sơn, vua Gia Long triều Nguyễn đã xuống chiếu triệu hồi Lê Văn Hoan ra thống lĩnh tượng binh, tiếp tục cai quản và huấn luyện voi chiến cho triều Nguyễn. Lúc đó ông chưa đến 40 tuổi, thấy mình vẫn còn nặng nợ với bầy voi, không thể bỏ mặc chúng nên vị thống lĩnh tượng binh đã nén tình riêng với chủ cũ, nhận lời vua Gia Long tiếp quản binh tượng. Năm Minh Mạng thứ nhất (1820), ông được thăng chức Thị vệ nội úy, rồi đến Chưởng cơ, trông coi 3 cơ tượng là Tiền tượng, Tả tượng, Hữu tượng. Đến năm Minh Mạng thứ 6, vua xuống chiếu cho ông kiêm quản 5 cơ tượng. Năm Minh Mạng thứ 7 (1827), ông nhận mệnh vua đi công cán ở biên giới Nghệ An, lập nhiều công lớn và trở về được thực thụ Thống chế. Đến năm Minh Mạng thứ 8 (1828), ông lâm bệnh và mất. Thi hài của ông được đưa về quê an táng và xây lăng mộ trên gò đồi cao của làng Cẩm Toại (nay thuộc thôn Cẩm Toại Tây, xã Hòa Phong). Con trai ông là Lê Văn Tạo, vì là tập ấm (có cha làm quan lớn) nên được bổ chức Cai đội Thí tượng Quản cơ…

Trải qua gần hai thế kỷ, mộ Thống chế Lê Văn Hoan đã đi vào sử sách của đình làng và được nhắc đến trong văn tế làng hằng năm: “Hậu hiền thần vị. Nghiêm oai tướng quân, thượng hộ quân, tượng quân, thống chế gia tam cấp. Tặng tráng võ tướng quân trụ quốc đô thống thụy võ khắc Lê công chi thần”… Đến nay, dự án bảo tồn, tu bổ, phục hồi di tích của thành phố đã hoàn thiện với diện tích khoanh vùng bảo vệ là 737m2, bao gồm các hạng mục: Khu mộ; Miếu; Sân ngoài; Tường chắn, kè bảo vệ di tích, tường rào ranh giới di tích; Cổng chính và bia di tích; Hạ tầng và cảnh quan xung quanh với tổng kinh phí đầu tư 3,12 tỷ đồng.

Chủ tịch UBND xã Hòa Phong Trần Đại Nghĩa cho biết, thời gian đến, các ban ngành, mặt trận đoàn thể từ xã đến thôn, bà con nhân dân luôn quan tâm thực hiện tốt việc tuyên truyền giá trị của di tích; xây dựng di tích thật sự trở thành một nơi giáo dục truyền thống quê hương cho các thế hệ hôm nay và mai sau. Bên cạnh đó, Ban quản lý Di tích và tộc Lê Văn thôn Cẩm Toại Trung, Cẩm Toại Tây luôn xác định, đây là niềm tự hào của địa phương nên phải có trách nhiệm tri ân, gìn giữ và phát huy hiệu quả giá trị của di tích. “Dù thời gian sẽ qua đi nhưng chúng ta tuyệt đối không được để cho di tích phai mờ về mặt ý nghĩa và giá trị lich sử văn hóa cách mạng. Đó là cách tốt nhất cũng là hành động thiết thực nhất để chúng ta bày tỏ lòng tri ân, tôn vinh quá khứ, đánh thức hiện tại để vươn tới tương lai”- ông Trần Đại Nghĩa nhấn mạnh.

Vy Hậu