Cuốn sách Chí sĩ yêu nước Thái Phiên-qua các tư liệu mới của tác giả Nguyễn Trương Đàn chính là một minh chứng cụ thể trong việc tiếp cận nguồn tư liệu mới để đi đến nhận thức lịch sử tiệm cận với sự thực. Trong đó, nguồn tư liệu lưu trữ trong nước chủ yếu được khai thác tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I. Đặc biệt, bằng sự giúp đỡ rất nhiệt tình của GS. Nguyễn Thế Anh và PGS, TS. Nguyễn Phương Ngọc, tác giả Nguyễn Trương Đàn có được toàn bộ hồ sơ về cuộc khởi nghĩa Thái Phiên - Trần Cao Vân năm 1916, hiện đang được lưu trữ tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia Hải ngoại Pháp, ở Aix-en-Provence (ANOM). Hồ sơ tư liệu này là những lời khai, ghi chép, báo cáo của mật thám và điều tra viên người Pháp từ các nhân vật lãnh đạo chủ chốt cho đến thường dân, binh lính, dân binh, nhân viên trong cơ quan khắp Trung Kỳ. Tài liệu đã tái hiện một cách sinh động, rõ nét, cụ thể như từng thước phim quay chậm về những hoạt động chuẩn bị cho khởi nghĩa.
Bằng các tư liệu mới, cùng với một cách xử lý vấn đề mộc mạc, khách quan của tác giả, ngoài việc làm rõ hơn những vấn liên quan đến Thái Phiên đã được khẳng định trước đó, tập sách đưa ra những nhận định mới về vị trí, vai trò của Thái Phiên trong phong trào yêu nước Việt Nam đầu thế kỷ XX, nhất là vai trò Kiến trúc sư trưởng, Tổng chỉ huy khởi nghĩa tháng 5-1916. Nội dung cuốn sách không chỉ gói gọn về nhân vật Thái Phiên mà còn đề cập đến các nhân vật quan trọng khác có liên quan, với thời điểm kể từ khi Thái Phiên bày mưu tính kế cho người dân làng Nghi An đấu tranh đòi lại đất vào năm 1904 cho đến khởi nghĩa Việt Nam Quang phục hội năm 1916 vang dội khắp cõi An Nam và thời khắc hy sinh lẫm liệt của ông cùng các đồng đội của mình. Nguyễn Trương Đàn là một người chuyên văn, nhưng lại có niềm đam mê nghiên cứu lịch sử. Tác giả sinh ra tại Nghệ An, nhưng phần lớn cuộc đời gắn bó với vùng đất xứ Quảng, nơi mà tác giả thân thiết gọi là "quê hương thứ hai của mình".
Với tình yêu dành cho mảnh đất này, tác giả dồn hết tâm sức để nghiên cứu, tìm hiểu về các nhân vật lịch sử gắn liền với vùng đất "quê hương thứ hai", nhất là về các nhân vật Thái Phiên, Trần Cao Vân... mà tác giả thấy còn nhiều vấn đề cần phải làm sáng tỏ. Có một điều đáng tiếc là, cuốn sách này ra đời khi tác giả không có cơ hội nhìn thấy đứa con tinh thần mà mình tâm huyết, ấp ủ hơn 10 năm lặng lẽ nghiên cứu. Đây là một cuốn sách khảo cứu chuyên về một nhân vật và nghiêng về mặt công bố tư liệu nên có giá trị gợi mở nhiều vấn đề liên quan, có tính chất tiền đề để các nhà nghiên cứu tiếp tục đi sâu và phân tích làm rõ hơn về Thái Phiên nói riêng và phong trào đấu tranh yêu nước đầu thế kỷ XX của Việt Nam.
Châu An
