Địa đạo Khu ủy Trị Thiên Huế nằm ở khu vực Khe Trái, Phường Hương Vân, thị xã Hương Trà, tỉnh Thừa Thiên - Huế, cách thành phố Huế khoảng 25 km theo hướng Tây Bắc. Địa đạo Khu ủy Trị Thiên Huế được đào vào tháng 8-1967, khi cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước của quân và dân ta bước vào giai đoạn khốc liệt. Thực hiện ý đồ chiến lược của Trung ương, nhằm mở hướng tiến công ở đường 9, tạo điều kiện cho các chiến trường phát triển, nhất là chiến trường Trị Thiên Huế. Khu ủy Trị Thiên Huế đã quyết định đào địa đạo tại khu vực Khe Trái nhằm tạo thế liên hoàn giữa vùng núi, đồng bằng và đô thị, phá thế kìm kẹp, chia rẽ của địch. Đồng thời làm căn cứ chỉ huy, nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho Bộ chỉ huy Quân khu trực tiếp chỉ đạo các mũi tiến công vào thành phố Huế trong dịp Tết Mậu Thân 1968.

Việc đào địa đạo được tiến hành tuyệt đối bí mật, trong điều kiện hết sức khó khăn và nguy hiểm. Lực lượng đào địa đạo đa số là người dân tộc thiểu số, cùng một số lực lượng Công an trinh sát... Việc đào địa đạo được tiến hành khẩn trương, dụng cụ thô sơ như cuốc, xẻng, thuổng, rìu rựa... đất đá được bí mật vận chuyển đổ xuống suối để tránh địch phát hiện. Đồng chí Lê Tư Minh (Tư Minh), Phó Bí thư Khu ủy, Bí thư Thành ủy Huế, Chỉ huy trưởng Mặt trận Huế chỉ đạo đào địa đạo. Sau một thời gian triển khai gấp rút, địa đạo đã được hoàn tất, trở thành “đại bản doanh” trụ sở của Bộ Chỉ huy Quân khu Trị Thiên Huế.

Về kết cấu địa đạo Khu ủy Trị Thiên có hình chữ Y, gồm có 3 cửa ra vào, nằm trên triền dốc 2/3 của đồi 160, có tổng chiều dài hơn 100m. Trong lòng địa đạo có phòng ngủ, phòng hội họp, trụ mắc võng. Bên ngoài địa đạo có bếp Hoàng Cầm, hầm cảnh vệ, trận địa pháo, giao thông hào...

Tại Địa đạo Khu ủy Trị Thiên Huế đã diễn ra nhiều cuộc họp quan trọng, có ý nghĩa quyết định. Đặc biệt, là các cuộc họp vào tháng 8 và tháng 10-1967, Thường vụ Khu ủy và Thành ủy họp để thảo luận, quyết định các phương án Tấn công và nổi dậy Xuân Mậu Thân 1968. Tháng 12-1967, Thường vụ Khu ủy họp để quyết định lần cuối cùng toàn bộ kế hoạch tấn công Huế và các hướng phối hợp của các Đoàn: 4, 6 và 7.

Sau khi ta làm chủ thành phố Huế 26 ngày đêm, do tương quan lực lượng, ta đã chủ động rút lên chiến khu để đảm bảo an toàn lực lượng. Cuối tháng 2 đầu tháng 3-1968, tại Địa đạo Khu ủy Trị Thiên Huế, Thường vụ Khu ủy họp để đánh giá, sơ kết chiến dịch Huế và Xuân Mậu Thân 1968. Trên cơ sở phân tích những mặt thuận lợi và khó khăn, tháng 5-1968, Bộ Chỉ huy Khu ủy Trị Thiên Huế đã quyết định chuyển lên miền núi A Lưới, tại địa đạo chỉ còn lại lực lượng vũ trang của huyện Hương Trà.

Trải qua thời gian tồn tại, dưới tác động của thiên nhiên, một số cửa địa đạo đã bị vùi lấp. Năm 1997, Bảo tàng Tổng hợp tỉnh (nay là Bảo tàng Lịch sử) tiến hành khai thông địa đạo và phát hiện một số hiện vật như: Bi đông đựng nước, máy khâu, xoong nồi, nắp bếp... Đây là những hiện vật đặc biệt có giá trị lịch sử, thông qua những hiện vật đã minh chứng cho những ngày hoạt động của cán bộ và chiến sĩ của ta tại đây. Cũng tại địa đạo này đã diễn ra nhiều cuộc họp quan trọng của Khu ủy Trị Thiên Huế, đưa ra nhiều quyết sách quyết định đến các trận đánh lớn trên chiến trường Trị Thiên, đặc biệt là thắng lợi của cuộc tổng tấn công và nổi dậy Xuân 1968.

Với những giá trị lịch sử tiêu biểu nói trên, ngày 13-2-1996, Bộ Văn hóa Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) đã ban hành Quyết định Số 310/QĐ-BT xếp hạng Địa đạo Khu ủy Trị Thiên Huế là Di tích lịch sử cấp Quốc gia.

Để bảo tồn và phát huy giá trị di tích Địa đạo Khu ủy Trị Thiên Huế nhằm phục vụ du khách đến tham quan, nghiên cứu, UBND tỉnh đã phê duyệt dự án bảo tồn, phát huy Khu chứng tích, với kinh phí hơn 6 tỷ đồng, gồm các hạng mục: Tu bổ, phục hồi 03 cửa hầm địa đạo theo nguyên trạng bằng bê-tông cốt thép; Phục dựng, tôn tạo 1 bếp Hoàng Cầm của Huyện ủy Hương Trà; Phục dựng, tôn tạo 2 hầm cảnh vệ số 1 và số 3 diện tích mỗi hầm khoảng 3m2. Xây dựng hệ thống giao thông hào bao quanh theo nguyên trạng; Xây dựng mới nhà bia tưởng niệm; dựng bia đá tự nhiên nguyên khối, khắc chữ theo nội dung tưởng niệm của di tích; Xây dựng chòi nghỉ dừng chân diện tích khoảng 44m2; Xây dựng mới cầu tàu kích; Lắp cột thủy chí bằng bê-tông cốt thép theo tiêu chuẩn; xây dựng đường dẫn lên địa đạo và vào các cửa hầm dài khoảng 472m; Hệ thống PCCC, bể nước ngầm và hệ thống chống sét.

Phát biểu tại buổi lễ, Chủ tịch UBND tỉnh Nguyễn Văn Phương bày tỏ niềm tự hào về sự hình thành, hoạt động của Địa đạo Khu ủy Trị Thiên trong quá trình kháng chiến chống Mỹ cứu nước của quân và dân ta. Di tích này khẳng định lịch sử Đảng bộ có thời kỳ rất là vang bóng, từng diễn ra nhiều cuộc họp quan trọng, đặc biệt là câu chuyện chỉ đạo cuộc tổng tấn công và nổi dậy Xuân Mậu Thân 1968.

Chủ tịch UBND tỉnh Nguyễn Văn Phương hy vọng đây là điểm đến di tích lịch sử văn hóa, góp thêm “địa chỉ đỏ” cho một vùng đất mang trên mình nhiều sứ mệnh lịch sử. Chủ tịch UBND tỉnh đề nghị Sở Văn hóa và Thể thao tiếp tục khai thác, quảng bá đến bà con nhân dân, du khách trong và ngoài nước đến tham quan, học tập.

Đây là bước đầu công cuộc tu bổ, tôn tạo di tích lịch sử cách mạng địa đạo Khu ủy Trị Thiên Huế. Chính vì vậy, Chủ tịch UBND tỉnh giao Sở Văn hóa và Thể thao phối hợp với các “nhân chứng lịch sử” để nghiên cứu, tham mưu đề xuất phương án tu bổ để hoàn chỉnh việc tôn tạo, phục hồi nguyên trạng địa đạo trong thời gian tới.

Hầu Tỷ