Chúng tôi theo đường 624 từ thành phố Quảng Ngãi đến cầu Cộng Hòa (sông Vệ), theo đường 624B đi Ba Tơ, đến thôn Thiên Xuân, xã Hành Tín Đông (H. Nghĩa Hành, tỉnh Quảng Ngãi) để thăm làng cổ Thiên Xuân nằm ven triền núi Nứa thuộc dãy núi Vàng hùng vĩ. Làng cổ Thiên Xuân rộng khoảng 2 cây số vuông, toàn bộ ngôi làng được vây bọc bởi hệ thống thành lũy (không có hào) bằng đá xếp chồng lên nhau rất vững chãi. Mặt thành rộng 1 mét, cao từ 2,5 mét đến 3 mét, chồng đá dạng tổ ong.

Làng Thiên Xuân ngày nay.

Bên trong Trường Lũy vẫn còn dấu tích của tất cả các ô vườn, giếng nước, bình vôi, dây trầu không quấn quanh những thân cây cổ thụ. Các mảnh vườn trong làng được chia thành những ô nhỏ vuông vắn, mỗi ô rộng chừng 300m2, ngăn cách nhau cũng bằng những dãy tường đá (làm bờ rào) được xếp thấp hơn nhiều so với lũy thành, giữa hai bờ kè đá là đường đi rộng khoảng 1 mét để vận chuyển nông sản, trâu bò đi. Độc đáo nhất là nước được dẫn về làng bằng dòng suối nhỏ dài hơn cây số, bên dưới được xếp bằng đá cuội, chồng lên nhau ngay ngắn và đẹp mắt tạo ra hệ thống dẫn thủy độc đáo, vừa chống xói lở và làm cho nguồn nước trong hơn.

   Các bậc cao niên  thôn Thiên Xuân cho hay, qua ông bà kể lại, lũy đá làm từ bao giờ thì không ai được biết, nhưng làng Thiên Xuân là nơi sinh sống của hơn 40 hộ dân trên lưng chừng núi với đầy đủ các thiết chế của ngôi làng cổ cách nay khoảng 500 năm. "Nhưng có một chi tiết khá thú vị là  ông bà của chúng tôi đã dùng bức lũy đá này để ngăn ngừa thú dữ (cọp) về làng, nhất là ngăn chặn một bộ tộc thiểu số ở núi cao thường ban đêm lẻn về cướp phá dân làng. Chuyện kể, có 1 lần họ kéo đến chân bức thành đá thì mệt quá, họ bảo nhau ngủ một chút cho khỏe, không hay đâu họ ngủ luôn đến gần sáng, không thể tấn công vào làng được, họ rút lui vào rừng", một cao niên trong làng kể lại.

Ngày xưa, bên ngoài lũy đá ngày trước trồng rất nhiều tre gai dày đặc. Tương truyền quanh vùng núi Nứa, núi Dâu dọc thung lũng sông Vệ ngày xưa có nhiều cọp dữ. Hàng ngày người dân xuống đồng, chiều rút về nhà trong lũy đá. Ông Hồ Xuân Nhạn- nguyên Chủ tịch Hội Cựu chiến binh xã Hành Tín Đông cho hay: "Bây giờ, trong làng có đến 115 hộ dân, nhưng con cháu của người làng thường ngày vẫn về làng cũ trồng chuối, khoai mì... và đặc biệt là làm nhà tạm, trồng những cây rơm, làm chuồng trâu, bò để những ngày đông nước sông Vệ dâng cao thì cả làng về nơi đây mà tránh. Những năm qua, đã có vài ba hộ quay về dưới chân làng cũ làm nhà định cư.  Hầu hết, người trong làng là con cháu của bốn tộc họ tiền hiền là Hồ, Lê, Nguyễn, Trần...".

Làng cổ Thiên Xuân giờ đã trở thành địa chỉ du lịch ở Quảng Ngãi. Đến Thiên Xuân, du khách được chiêm ngưỡng đoạn Trường Lũy rất hùng vĩ. Thiên Xuân còn khá nguyên vẹn trước khi tìm hiểu dấu vết làng cổ để hiểu hơn tấm lòng của người Việt trong quá trình đi về phương Nam lập ấp, lập làng.

Tiên Sa