Có người thắc mắc: Tại sao Nha Trang mới trăm tuổi? Năm 1891 khi Bác sĩ Yersin ghé thì đã có Nha Trang. Thực ra, tính Nha Trang trăm tuổi là từ Nghị định ngày 30 tháng 8 năm 1924 của Toàn quyền Đông Dương, Nha Trang trở thành một thị trấn. Thị trấn Nha Trang hình thành từ các làng cổ: Xương Huân, Phương Câu, Vạn Thạnh, Phương Sài, Phước Hải.

Còn về sự hình thành, phải tính từ thế kỷ XVII, từ năm 1653 và mãi đến giữa thế kỷ XIX, Nha Trang có những cái tên khác nhau, và khi đó chỉ là một làng chài nhỏ ven biển. Thời Pháp thuộc, Nha Trang được coi là tỉnh lỵ của tỉnh Khánh Hòa. Các cơ quan chuyên môn của chính quyền thuộc địa như Tòa Công sứ, Giám binh, Nha Thương chánh, Bưu điện… đều đặt tại Nha Trang. Đến Nghị định ngày 7 tháng 5 năm 1937 của Toàn quyền Đông Dương, Nha Trang được nâng lên thị xã.

Nha Trang trải qua trăm năm, nhất là sau năm 1975 đã hoàn toàn thay đổi. Từ những năm 1990 đến nay, phát triển du lịch vượt bậc, có gần 400 khách sạn cung cấp một lúc 50.000 chỗ nghỉ, lượng khách du lịch tăng vọt hàng năm. Riêng năm 2024 ngành du lịch ước đón 9 triệu du khách.

100 năm đó, có nhiều địa danh được mở ra như Phước Long, Phước Đồng… Có nhiều khu đô thị mới như Hà Giang, Mỹ Gia, An Khánh… và rất nhiều điểm du lịch hình thành; trong đó Vipearl Land là điểm nhấn vừa mới mở khu thương mại đêm và hoàn thành việc tân trang cáp treo vượt biển. Là những khu vui chơi như đảo khỉ, suối Hoa Lan, Yang Bay, Hòn Tằm…; mới đây nhất là tour khai thác Khu di tích Bác sĩ Yersin ở Hòn Bà.

Giờ đây, khi nhắc đến Nha Trang người ta nhắc đến biển. Bãi biển ôm trọn thành phố trong lòng dài 20 cây số gồm đường Trần Phú và Phạm Văn Đồng níu bao bước chân người tìm đến. Công viên bãi biển Nha Trang bổ sung những hàng dừa, thảm cỏ xanh được chăm sóc. Bãi cát mịn được dọn rác mỗi ngày không những là nơi cho du khách tận hưởng những ngày nghỉ, mà còn là nguồn cảm hứng cho các nhạc sĩ sáng tác, ví dụ như bài Nha Trang ngày về của nhạc sĩ Phạm Duy: “ Nha Trang ngày về/Mình tôi trên bãi khuya/ Tôi đi vào thương nhớ”.

Nha Trang là nơi để tìm đến, thuê một chiếc xe máy đi khắp cùng, vào những làng quê hay vào một quán cà phê ven biển. Đến Nha Trang chỉ là tìm đến, để đi trên con đường Trần Phú hít vào lồng ngực mùi gió biển mặn mòi. Nha Trang còn là nơi ở lại, biết bao nhiêu người đến Nha Trang và ở lại, tạo nên cơ nghiệp. Có người ở Nha Trang 10 năm, 20 năm và cũng có người đã 50 năm vui buồn với phố, trở thành người Nha Trang.

Nha Trang 100 năm rồi đó, một trăm năm đã trôi qua trên bầu trời phố. Nha Trang ngày xưa từ một làng chài nhỏ, biển còn nhiều cây rau muống biển, dã tràng còn dạo chơi trên bờ cát, và khi đó chưa có những con đường đầy hoa nở. Nha Trang bây giờ bao ngã tư đèn xanh đèn đỏ, bao con đường rợp bóng cây xanh, và đường Trần Phú san sát nhau những ngôi nhà cao tầng. Nha Trang từ thuở học đại học phải vào tận Sài Gòn, nay có Đại học Nha Trang, Đại học Tôn Đức Thắng và Đại học Thái Bình Dương. Nha Trang từ lúc cầu Xóm Bóng muốn đi qua phải dời đèn xanh đèn đỏ thì nay có thêm cầu Trần Phú và cầu đã mở rộng 4 làn xe.

Trong những ngày đầu tháng tư, khi hoa phượng bắt đầu chớm nở những bông đầu mùa, Nha Trang bước vào trăm tuổi.

Khuê Việt Trường