(Cadn.com.vn) - Huế, sông Hương là “nàng thơ”, là người đẹp muôn thuở của thi ca. Có biết bao nhiêu văn nhân thi sĩ đã đi tìm thi tứ trên con đò sông Hương. Nguyễn Tuân, Lưu Trọng Lư, Văn Cao, Xuân Diệu, Nguyễn Bính, Bùi Giáng... vô Huế đều xuống đò sông Hương. Nhà thơ Lưu Trọng Lư, từng gửi cả thời trai trẻ đầy đam mê của mình trong tiếng đàn tranh xứ  Huế. Phan Bội Châu có lúc cũng chợt thốt lên lãng đãng: Hương ơi, e phải mày không/ Sông ấy hóa ra mình có. Chỉ riêng hình ảnh cô kỹ nữ ca Huế trên sông Hương cũng đã có không biết bao nhiêu bài thơ hay. Thế Lữ có “Nghe đàn nguyệt”; Mộng Tuyết có “Làm cô gái Huế”; Nam Trân có “Huế đẹp và thơ”. Xuân Diệu có “Nguyệt Cầm”, “Lời kỹ nữ”. Nhạc sĩ- nhà thơ tài danh Văn Cao với bài thơ “Một đêm đàn lạnh trên sông Huế” là một trong những bài thơ đặc sắc viết về Huế và ca Huế trên sông Hương. Tôi xin kể đôi điều mình biết về nhạc sĩ Văn Cao với con đò và nàng kỹ nữ Huế.

Năm 1940, lúc chưa tới tuổi hai mươi, nhạc sĩ Văn Cao có chuyến đi vào Huế. Và chàng trai si tình ấy đã bị sông Hương hút hồn. Chuyến đi đã để lại dấu vết sâu đậm trong các sáng tác của đời ông. Bài thơ “Một đêm đàn lạnh trên sông Huế” ông sáng tác vào dịp này. Ngoài bài thơ, ông còn viết bản nhạc “Sông Hương”. Cả những bài hát nổi tiếng, đỉnh cao trong dòng nhạc lãng mạn Việt Nam như Thiên Thai, Suối mơ, Trương Chi... viết trong những năm từ 1941 đến 1943 của ông cũng có nguồn gốc cảm hứng từ thành quách, sông nước, con đò và người ca nữ xứ Huế trong dịp vào Huế ấy. Sinh thời, năm1986, trong một lá thư gửi cho Tạp chí Sông Hương, nhạc sĩ Văn Cao tâm sự: “Huế là nguồn sáng tạo của tôi trong những năm 40. Thơ và nhạc là điều tôi tìm nguồn từ ấy. Có lẽ lịch sử và cảnh vật của Cố Đô có những điều gây cảm xúc cho sáng tạo. Đối với nơi đó người ta phải suy nghĩ nhiều không về lịch sử mà về một nền văn hóa. Những người Huế sống tự hào và đầy sáng tạo. Có lẽ sự sáng tạo của người dân Huế đã giúp tôi làm được âm nhạc và thơ”. Mùa xuân 1987, Huế lại được đón Văn Cao. Ông được các nhà thơ Huế như Võ Quê, Nguyễn Trọng Tạo (hồi còn ở Huế), Nguyễn Quang Hà mời xuống đò nghe các ca nữ ngâm lại bài thơ “Một đêm đàn lạnh trên sông Huế”, về làng Chuồn uống rượu đêm trên thuyền đánh cá với ngư dân Phá Tam Giang. Và ông đã có thơ, vẫn một thứ thi pháp Văn Cao ám ảnh, điệu nghệ: Tôi níu lấy mảnh lưới/ Lưới là cái cuối cùng/ Đang hắt tôi xuống biển.

Thơ Văn Cao xuất hiện sau nhạc, nhưng thơ cũng mang lại cho ông những thành công không kém nhạc và họa. Với “Một đêm đàn lạnh trên sông Huế”, vị trí chủ thể thẩm mỹ là nhà thơ chính là người trong cuộc, người tham gia làm nên tiếng đàn Huế, cái đẹp Huế: Như Tử Kỳ nghe nhạc Bá Nha/ Em nghe anh dạo khúc thu xa... cùng với Giọng hát sầu chi phấn nữ ơi/ Từng canh trời điểm một sao rơi/ Trăng tà trăng lặn hiu hiu gió/ Ánh lửa chài xa thấp thoáng trôi...  Cuộc đàn hát quên thời gian cho đến lúc Tay nhấn tơ chùng đã ngấm sương... Dòng Tiêu Kim thủy gà xao xác... (Tiêu Kim thủy là một tên gọi khác của sông Hương, chứng tỏ Văn Cao rất thạo lịch sử). Tại sao lại là “một đêm đàn lạnh” mà không phải là “một đêm đàn trên sông Huế”? Chữ “lạnh” là tâm trạng của nhà thơ sau đêm đàn đầy xúc động và giao cảm, đầy tri âm và đồng vọng. Đêm đàn đã thấm vào nhau nhưng rồi phải chia ly. “Lạnh” đây là sự trống trải của nhớ nhung cao độ, là cái lạnh của tình yêu nồng cháy. Văn Cao là người Hải Phòng mới vào Huế lần đầu, nhưng thơ ông nồng nàn từ ngữ, âm điệu Huế, hồn Huế!

Chuyến đi vào Huế năm 1986 ấy, sau những chuyến “xuống đò”, về làng Chuồn, nhạc sĩ  Văn Cao bị cảm. Nhà thơ Nguyễn Trọng Tạo và tôi đưa anh vào Bệnh viện Trung ương Huế. Vừa mới lấy chỗ nằm điều trị xong, ông ghé tai nói nhỏ điều gì đó với Nguyễn Trọng Tạo. Anh Tạo bảo tôi: “Ngô Minh ngồi đấy với anh Văn Cao, để mình ra đây tí, sẽ về ngay”. Khi Tạo về, tôi thấy  anh lôi ra khỏi túi xách nậm ruợu và cái chén hạt mít, nói nhỏ với Văn Cao: “Chuồn đấy, một chén thôi nhé!”. Nhạc sĩ vừa run run bưng chén rượu lên môi thì ông giám đốc bệnh viện bước vào cùng ông Phó Bí thư Thường trực Tỉnh ủy Thái Bá Nhiệm: “Thưa nhạc sĩ Văn Cao, nghe tin anh ốm, lãnh đạo tỉnh đến thăm”. Thế là lộ tẩy. Nhạc sĩ Văn Cao cười bẽn lẽn như đứa trẻ: “Tôi mê thứ Chuồn này lắm. Uống dưới đò mới ngon. Bệnh nằm viện nhưng nhớ nhớ...”. Tất cả cùng cười, thông cảm với đam mê của nhạc sĩ.

Nhìn Văn Cao nhấp chén rượu Chuồn, tôi lại nhớ đến bài thơ Một đêm đàn lạnh trên sông Huế. Đã hơn 70 năm, bài thơ vẫn gợi lên nhiều xúc cảm. Con đò Huế, cô gái Huế, ngón đàn ca Huế vẫn còn đó, đêm đêm lại cất lên bồng bềnh luyến láy làm say lòng du khách. Những đêm thấm đẫm văn hóa Huế ấy người yêu thơ lại nhớ đến nhà thơ, nhạc sĩ tài danh Văn Cao, trong hồn lại vang lên những câu thơ tha thiết:

Em cạn lời thôi anh dứt nhạc

Biệt ly đôi phách ngó đàn tranh

Một đêm đàn lạnh trên sông Huế

Ôi nhớ nhung hoài vạt áo xanh...

Ngô Minh