Làng Thu Bồn quê tôi từ lâu đã có tục Lệ Bà, tức Lễ hội bà Thu Bồn nhằm tôn vinh vị nữ tướng tài ba, đức độ, cứu giúp dân làng thoát khỏi dịch bệnh. Lễ hội đặc sắc này vừa được xếp hạng Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.Cùng với làng Thu Bồn thì chợ Thu Bồn cũng bao phen lênh đênh, chìm nổi qua các cuộc bể dâu.

Chợ Thu Bồn.

Một quán vải trở thành... chợ Làng

Thu Bồn, xã Duy Tân, H.Duy Xuyên (Quảng Nam), mảnh đất ven sông, nơi đang thờ cúng bà Thu Bồn. Cách lăng bà Thu Bồn chưa tới cây số về phía đông là một cái chợ cũng mang tên Thu Bồn. Nhà mẹ tôi cách chợ chỉ vài trăm mét và ngay từ lúc còn chăn trâu, cắt cỏ tôi đã từng nghe các cụ cao niên, trong đó có ông Trịnh Huệ, người em của bà nội tôi kể một số câu chuyện liên quan đến chợ này. Ông bà nội tôi có 11 người con, người thứ 10 nay đã 91 tuổi rồi, nói điều đó cho thấy các cụ ngày xưa biết khá rõ thời cuộc, thăng trầm của đời chợ quê. Giữa năm 2020, chợ Thu Bồn được đưa vào sử dụng sau một thời gian xây dựng mới hoàn toàn, tôi chợt nhớ tới những câu chuyện cũ mà mình được nghe kể về bao nổi chìm của chợ.

Chuyện kể rằng vào thế kỷ 18 làng Thu Bồn có ông Phạm Tự Điện làm nghề buôn bán vải. Tờ mờ sáng hàng ngày ông Điện gánh vải đi rao bán khắp nơi đến tối mịt mới quay về nhà. Thuở xưa, đường sá chật hẹp, cây cối hai bên đường rậm rạp, người qua lại thưa thớt nên có hôm ông về muộn bị bọn đạo tặc chặn đường đe dọa, cướp bóc hết tiền bạc bán buôn. Đã nhiều lần gặp bọn bất lương như thế, ông Điện hoảng sợ, định bỏ nghề để cuốc cày sinh sống nhưng đất đai địa chủ nắm hết. Không tấc đất cắm dùi, ông Điện tấu trình lý trưởng làng Thu Bồn xin mở quán nhỏ bán vải ngay bên đường cái cuối làng. Mới đầu, quán vải của ông Điện luôn ế ẩm bởi dân các nơi thường chờ đợi tiếng rao của ông để mua khi có nhu cầu nhưng có không ít người thấy quá lâu không còn được nghe cái âm giọng quen thuộc ấy nữa cứ tưởng ông lìa trần. Dần dà chuyện ông Điện mở quán bán vải bên đường được đồn đại, lan rộng, xa dần, người tìm tới mua vải của ông nhiều hơn.

Tượng đài chiến thắng Thu Bồn.

Góp công bằng... mỹ nhân kế

Thấy có người các nơi lui tới đây ngày càng đông đúc, một số đàn bà, con gái trong làng mang buồng cau, nải chuối, con gà... ngồi gần quán vải ông Điện để bán lấy tiền mua mắm cái ăn dần và người bán, kẻ mua đông thêm trở thành chợ không mái che. Những ngày mưa gió, chợ không thể tụ họp được thấy bất tiện nên lý trưởng cho những người thường bán hàng dựng các chòi tranh tại đám đất trống gần đó. Chợ mỗi ngày thêm đông nên làng cử một người cai quản chợ, một chức sắc giữ gìn trật tự. Người đầu tiên nắm giữ chức này mang họ Đặng và kế tục đời thứ 5 là ông Đặng Cư, cũng là đời cai quản chợ cuối cùng khi thực dân Pháp đánh chiếm làng Thu Bồn.

Giặc chiếm làng, các chòi chợ bị đốt phá tan tành. Nhiều trận lụt lớn làm sạt lở gần hết vị trí nền chợ cũ nên bá hộ Bùi Khái, một người giàu có nhất làng Thu Bồn tự bỏ tiền mua đất của địa chủ để làm lại chợ mới. Chợ được dựng hai hàng lều bằng tranh tre hai bên, phần giữa để làm chỗ ở cho những người bán hàng. Một số người còn nhớ chợ lúc bấy giờ có hai quán mì rất ngon, trong đó quán mì cá tràu ông Hòe nhiều người đi buôn ăn. Nhà ông Hòe cũng có chỗ cho những người đi mua bán lỡ chuyến trọ lại.

Dân xứ Quảng vốn ghiền bát chè xanh để giải cơn khát nên không ít người tới đây mua bán ghé tới quán nước chè của ông Ba Dịch. Bên cạnh việc mưu sinh từ mấy bát nước chè, ông Ba Dịch còn gánh nước thuê cho các tiểu thương trong chợ để kiếm thêm thu nhập. Trước chợ là bến sông thường xuyên có từ 30-40 chiếc ghe dân vạn chài mang cá lên chợ bán. Do có bến sông, rất thuận lợi trong việc giao thông đường thủy nên chợ Thu Bồn ngày càng đông vui, nhộn nhịp. Các ghe buôn từ Hội An, Bàn Thạch, Gia Cốc... giong buồm lên, trên Tý, Sé, Dùi Chiêng, Trung Phước xuống chợ Thu Bồn. Trên đường cái thỉnh thoảng cũng có các chuyến xe đầy ắp hàng từ phố Hội, Nam Phước lên nên chợ Thu Bồn bỗng nhiên trở thành một chợ đầu mối trung chuyển nhiều thứ hàng hóa thiết yếu trong đời sống của bà con nông thôn, nhất là vùng thượng nguồn sông Thu.

Các chị em buôn bán ở chợ Thu Bồn cũng đã góp phần đáng kể trong việc đánh đồn Thu Bồn của giặc Pháp. Để phục vụ cho Đội Công an xung phong Duy Xuyên phối hợp với Trung đoàn 108 Liên khu 5 tấn công căn cứ quân sự này, vào chiều 18-8-1949, chị em tiểu thương đã tung chiêu mỹ nhân kế để lừa phỉnh nhiều tên lính Pháp háu sắc từ trong đồn cách đó không xa kéo về chợ nhằm làm giảm bớt lực lượng lúc bị tấn công. Đến khi nghe tiếng súng nổ, bọn lính mê gái ở chợ định chạy về tiếp viện thì bị chị em tiểu thương đóng cổng chợ, dùng dao, rựa, gậy gộc khống chế, trói chúng bằng dây dừa giao cho lực lượng công an.

Rồi giặc giã, chiến tranh lại làm chợ thành đống tro tàn nên phải dời vào gò kiệt ông trùm Quỳ. Lúc này đa số các tiểu thương trong chợ đều là những người mới vào nghề bán hàng xén, chỉ đông vào ban đêm. Khi bóng đêm bao trùm, những sạp hàng le lói ánh đèn dầu, người đi chợ cũng phải xách đèn ly hoặc đèn gió để soi đường vào những đêm không trăng. Chợ tồn tại đến năm 1964 thì giải tán do những biến cố chiến tranh, dân làng bị giặc lùa xúc vào cư trú bên trong ấp chiến lược để chúng dễ kiểm soát và bắt dân ly khai với cách mạng. Tuy chợ không còn hoạt động nhưng người dân làng Thu Bồn hàng ngày vẫn thường xuyên về canh tác ruộng vườn, móc nối, nuôi dưỡng cán bộ, an ninh, du kích địa phương, cung cấp các thông tin của địch để có phương án đối phó.

Sau ngày giải phóng, chợ Thu Bồn được tái lập sát bên con đường cái của ngày trước. Bến sông xưa vẫn còn đó, con đò ngang vẫn lặng lẽ, tròng trành qua lại đôi bờ Thu Bồn-Phú Thuận H.Đại Lộc nhưng chợ này không còn quan trọng đối với bà con quanh vùng nữa bởi phía bờ bắc từ lâu đã có chợ Phú Thuận phong phú về hàng hóa hơn. Tiếng gọi đò cũng thưa thớt bởi đa số những người ra Đà Nẵng trước đây đều bước lên con đò này thì nay đã có cầu Giao Thủy cách bến đò này không xa...

THÁI MỸ