Quá khứ hào hùng của dân tộc sẽ mãi nằm yên, thậm chí bị lấp vùi nếu không được bàn tay nghệ sĩ khai hoang. Sau 23 năm "Truyền thuyết sông Thu Bồn" (NXB Hội Nhà văn) đã có mặt trong hành trình kiếm tìm bí mật những vùng đất bằng tác phẩm nghệ thuật. Tác giả Từ Nguyên Tĩnh (tên thật là Lê Văn Tĩnh) làm cho người đọc ngỡ ngàng trước hành trình thời gian hoài thai và khối lượng tư liệu mà cuốn sách có được.

Dải đất miền Trung chất chứa nhiều bí ẩn, được ví như chiếc đòn gánh, gánh hai đầu đất nước. Dọc về mảnh đất Quảng Nam, nghe âm vang từ con sông Thu Bồn. Trong chiến tranh, khoảng cách của sự sống và cái chết, của tình yêu và địch thù, của bên này chiến tuyến và bên kia chiến trận... vô cùng mong manh, đôi lúc không biết đâu là ranh giới. Người ta lặng lẽ sống, âm thầm chiến đấu, rồi bao người nhẹ nhàng ngã xuống gửi xác hồn trong lòng đất. Người còn lại bước tiếp về mọi nẻo, đi nốt con đường mà người ngã xuống để quên. Nhưng dù đi đâu, họ hãy còn nghe rất rõ nước Thu Bồn đêm ngày chảy miết, nơi ấy đọng lại một truyền thuyết chẳng đã xa xôi.

Tất cả có trong "Truyền thuyết sông Thu Bồn". Cuốn sách lấy ý tưởng từ thực tế cuộc chiến đấu của một đơn vị đặc công Lam Sơn chi viện cho Quảng Nam vào mùa xuân năm 1968. Tuy vây, đó không phải sự tái hiện mô phỏng, ấy là nhiệm vụ của lịch sử, của nghệ thuật quân sự. Nội dung tiểu thuyết thai nghén từ sự kết hợp hài hòa, linh hoạt cuộc sống những con người đi ra từ trận chiến. Chiến tranh và mất mát là điều đương nhiên.

Nhưng có những mất mát không thể nhận ra bằng mắt, không nghe nổi bằng tai, tay không bao giờ chạm tới...

Nhân vật chính là anh lính đặc công tên là Thậm. Thậm đã lặn ngụp, sống chết để bảo vệ Thu Bồn. Dòng sông ấy thành truyền thuyết trong anh, ngấm vào từng thớ thịt, giọt máu. Thế rồi, một tình yêu trong trẻo và ngọt mát nảy nở bên sông. Thậm gặp Thư - người con gái xứ Thu Bồn. Họ có với nhau Thư An. Mở đầu cuốn tiểu thuyết là cú điện của Thư An đòi bố mẹ cho kết hôn với Ken một thanh niên người Mỹ - con trai với người lính Mỹ thuộc chiến tuyến bên kia năm xưa đã chiến đấu "diệt cộng" ở sông Thu Bồn, đã từng đối thủ sinh tử với Thậm. Và kết thúc là hình ảnh viên đạn trên tay ông Tấn. Ken - con rể Thậm muốn xin làm kỷ vật vì viên đạn ấy đã cứu sống bố vợ. Nhưng Ken đâu biết người bắn viên đạn ấy vào bố vợ tương lai lại chính là bổ đẻ mình. Những va chạm, đụng độ quyết liệt của hai bên dưới bom đạn, đan xen trong lời kể qua cuộc sống hôm nay. Cuộc đối mặt giữa tội ác và lòng khoan dung. Màu máu trên sông Thu Bồn đã thực sự được bằng màu xanh trong của nước Thu Bồn hay chưa?

Cuốn tiểu thuyết chia thành 27 chương và phần "vĩ thanh". Cách phân tách như vậy khiến việc theo dõi diễn biến câu chuyện dễ dàng hơn mà vẫn giữ được mạch chảy xuyên suốt. Nội dung mang hàm lượng văn hóa phong phú. Ngôn từ không khuôn sáo, sự linh hoạt trong câu chữ với từng đối tượng nhân vật. Cách ngắt câu ngắn, gọn phù hợp với lối diễn đạt hiện đại. Đặc biệt, một khối lượng khổng lồ những tư liệu thu nhặt được từ thực tế suốt chiều dài cuộc chiến là minh chứng sinh động của vùng đất Quảng Nam thời máu lửa. Tác giả dường như đã làm công việc "thổi hồn văn học vào lịch sử", nghệ thuật hóa hiện thực gai góc, khốc liệt một thời đạn bom. Đan xen giữa khung cảnh một thời bom đạn thực chất lại là tấn bi kịch gia đình nối dài tới ba bốn thế hệ, suốt hơn nửa thế kỷ, khởi đầu từ kết thúc chống Pháp (1954), trải qua cuộc trường kỳ chống Mỹ gian khổ đến 1975 và một thời hậu chiến kéo dài tới khoảng cuối thế kỷ XX. Ở đây có sự đối đầu quyết liệt giữa ta và địch, có sự phân hóa ngay trong đội ngũ những người cách mạng, có sự phân hóa ngay trong mỗi con người trước hoàn cảnh, tình thế và thời cuộc mỗi ngày mỗi khác...

Bao nhiêu nhân vật là bấy nhiêu hoàn cảnh, số phận. Có thể nói chính việc xây dựng được hệ thống nhân vật phức tạp với đủ mọi tình huống đã giúp cho ấn tượng về những trang ghi chép tư liệu các trận đánh không quá nặng nề, đủ làm nền cho một thời trận mạc, đồng thời tô đậm thêm tâm thế hoài cảm, phán xét, chiêm nghiệm lại những tháng năm quá khứ.

Đầu truyện Truyền thuyết sông Thu Bồn mở ra với sự kiện vợ chồng Thậm - Thư nhận được tin con gái Thư An du học bên Mỹ sẽ lấy chồng người Mỹ. Kết thúc thiên tiểu thuyết là việc chàng rể người Mỹ tìm lại xác cha mình trong cuộc chiến trước đây ở bên dòng song Thu Bồn. Người cha Mỹ kia là một lính Mỹ từng tham chiến ở sông Thu Bồn và bắn trọng thương Thậm (ông thông gia hôm nay) và chính y đã bị ông Tấn một đồng đội của ông Thậm kịp thời tiêu diệt (Ông Tấn bây giờ cũng có mặt trong ngày vui của đôi trẻ và cùng đi tìm xác người lính Mỹ năm xưa). Tấn bi kịch kết thúc có hậu, một kiểu "khép lại quá khứ" hay là "bước qua lời nguyền" ở tầm quốc gia, dân tộc.

Cuốn tiểu thuyết đem cái nhìn mới của mỗi cá nhân trong soi chiếu với thực tế giao thoa văn hóa các dân tộc. Mặc dù biết rõ chiến tranh đã nằm yên, cuộc sống hiện đại buộc người ta tiếp thu, tiếp xúc với mọi vấn đề một cách hiện đại hơn. Nhưng thực tế để thay đổi sự nhận thức ấy không đơn giản chút nào. Nhất là với những người đã trực tiếp sống trong đau thương, mất mát. Mắt thấy tai nghe những điều rùng rợn, khủng khiếp. Đi tìm lời giải đáp cho quá khứ dân tộc chưa bao giờ cũ. "Truyền thuyết sông Thu Bồn" có thể trả lời được phần nào câu hỏi ấy.

(Nhân Lễ hội Bà Thu Bồn, đọc lại “Truyền thuyết sông Thu Bồn”)

Lê Văn Huân