(Cadn.com.vn) - Theo quốc lộ 1A đến gần Cồn Tiên-Dốc Miếu, xe rẽ theo đường lên Nghĩa trang Trường Sơn, đến địa phận xã Gio An thì dừng lại, rẽ vào làng quê đất đỏ ta sẽ gặp những giếng cổ rất kỳ lạ. Một người dân địa phương dẫn chúng tôi đến các thôn An Nha, Hảo Sơn, An Hương, Gia Bình, ông chỉ và gọi tên đến hơn 20 giếng cổ có những cái tên độc đáo như Giếng Kình, giếng Búng, giếng Trạng, giếng Ông, giếng Bà, giếng Tép, giếng Gai, giếng Đào...

Nước giếng 4 mùa trong vắt, mát lạnh tinh khiết.

Đây không chỉ là những công trình dẫn thủy, cung cấp nguồn nước sinh hoạt và sản xuất cho người dân địa phương từ hàng nghìn năm trước, đến nay vẫn được sử dụng, mà còn là một loại hình di tích văn hóa rất đặc biệt ở nước ta cần được nghiên cứu, khai thác và bảo vệ. Tại sao giếng cổ Gio An không vơi cạn nguồn nước? Kỹ thuật đào giếng của người xưa như thế nào mà hàng ngàn năm vẫn dùng tốt? Ai là chủ nhân của những khuôn giếng này?

Các giếng cổ đều nằm ở chân sườn các quả đồi đất đỏ bazan lớn, được tạo thành nhờ kỹ thuật lắp ghép, kè đá để khai thác các mạch nước ngầm trong lòng đồi. Nước giếng rất trong và mát lạnh. Giếng cổ ở Gio An có 2  dạng: một dạng giếng có bể lắng và máng dẫn ở thôn An Nha như giếng Kình, giếng Trạng, giếng Đào... là những công trình liên hoàn rất quy mô, đòi hỏi sự tính toán kỹ thuật rất cao, và chế tác đá rất công phu. Mỗi hệ thống giếng có ba bậc. Bậc cao nhất là bãi hứng nước rất rộng, có nơi hàng trăm mét vuông, xếp bằng đá cuội rất cứng. Bãi hứng này tập trung hứng nhiều mạch nước ngầm trong đất chảy ra cùng một lúc. Từ bãi hứng này, nước chảy qua các máng bằng đá hình trụ, nằm nghiêng, được đẽo từ đá tổ ong màu đen. Dân làng kể rằng, ngày xưa, để làm một cái “vòi” nước bằng đá như thế, 10 trai tráng lực lưỡng  làng An Nha đã phải ghè, đẽo,  mài một hòn đá lớn trong suốt hàng năm trời. Từ các máng, nước chảy xuống bậc thứ hai, gọi là bể chứa hay là giếng. Giếng này sâu hơn 1 mét, mặt giếng  khoảng 15- 20 m2, xếp bằng đá cuội lớn.

Tiếp theo bể chứa là mương dẫn nước vào các ruộng bên dưới. Dạng thứ hai là những giếng được xây dựng ít công phu hơn , chỉ là những bể chứa (giếng) được đào sâu và xếp bằng “đá mồ côi” ngay cửa mạch nước trong sườn đồi trực tiếp chảy ra, luôn đầy và mát lạnh. Từ giếng này, nước có  lối thoát phía dưới, chảy xuống các ruộng rau. Đó là các giếng Ông, giếng Bà, giếng Gai, giếng Dưới... ở thôn Hảo Sơn. Từ ngàn đời nay, dù thời tiết khô hạn đến đâu, hệ thống giếng cổ Gio An vẫn không bao giờ cạn nước, vẫn trong xanh và mát lạnh.

Vậy ai là chủ nhân những chiếc giếng cổ độc đáo có một không hai ở nước ta này? Có nhà khoa học cho rằng, hệ thống giếng Gio An này được tạo ra vào thời kỳ cuối của thời đại đồ đá mới, nghĩa là đã 5.000 năm tuổi! Có nhà khoa học  lại cho rằng, người Việt  không biết làm những loại giếng như thế này. Mà người Việt đến cư trú tại đất này chỉ từ thế kỷ XI. Còn trước đó, đây là đất của người Chăm, phải chăng những công trình Giếng cổ Gio An này là do người Chăm xây dựng nên? Có nhiều người lại nghiên cứu phương thức làm thủy lợi của người Chăm ở Phan Rang, và họ cho rằng, cách sử sụng thế đất và cơ cấu mạch đất để xây nên các giếng nước, các bệ đất, các máng chảy theo lối xây khô, rất khác với cách thức của người Chăm. Giếng cổ  Gio An là những công trình thủy lợi cổ quý giá hiện còn  đang được nhân dân sử dụng. Dù chưa nghiên cứu được ai là tác giả, nhưng nhờ những quảng bá đó mà hệ thống giếng cổ Gio An ngày càng nổi tiếng. Nhiều du khách nước ngoài đi du lịch tour DMZ đã đến các làng Gio An tham quan hệ thống  giếng cổ. Vì từ lịch sử tới hiện tại, hệ thống giếng cổ Gio An bao giờ cũng gợi nên nhiều khám phá thú vị cho du khách...

Tôi đã đến, vục lên ngụm nước từ giếng Bà, giếng Ông. Cái mát lạnh của cổ sơ thức dậy nhiều suy nghĩ. Tại sao chúng ta không tổ chức tour du lịch giếng cổ? Du khách đến Gio An, dừng lại nơi đây để xem và nghe những câu chuyện cổ về chuyện làm giếng, lại  được tắm nguồn giếng cổ để thưởng  hương vị  “nước siêu sạch” này. Đó là một tour du lịch rất dị biệt và hấp dẫn. Sau khi tham quan các giếng cổ, du khách sẽ được tắm bằng hệ thống nước giếng cổ dẫn ra các bể tắm hiện đại, nhất định sẽ vô cùng thích thú. Vậy nên, giếng cổ Gio An là một di sản văn hóa và khoa học cần được khai thác, giới thiệu!

Ngô Minh