Phật viện Đồng Dương - thời oanh liệt nay còn đâu?

Thứ bảy, 23/05/2015 09:27

* Kỳ 1: Tìm lại dấu xưa...

(Cadn.com.vn) - Phật viện Đồng Dương cách nhà không xa lắm nên thời thơ ấu tôi thường ra đây chơi đùa vào những buổi chiều. Hoàng hôn nơi đây đẹp và buồn. Ngày ấy, chừng 14 tuổi, một mình len lỏi dạo quanh những đền đài đổ nát, tôi lang thang ra Ao Vuông ngắm sen nở. Bà tôi kể rằng, những người Chăm đã đào ao này để lấy đất sét làm gạch xây nên tháp Đồng Dương. Hồ trong vắt, hình vuông, rộng khoảng 4 ha, án ngữ ngay trước cổng Tháp Sáng. Không gian điêu tàn, cô quạnh gợi nhớ lại miền đất Chămpa thuở xưa.

Thành phố lộng lẫy của thần Indra

Phật viện Đồng Dương bao gồm các hệ thống tháp nằm gần nhau ở làng Đồng Dương, xã Bình Định Bắc, H. Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam. Vào thế kỷ thứ IX, năm 875, vua Chăm Indravarman II cho xây dựng một tu viện Phật giáo và đền thờ vị Bồ tát bảo hộ cho vương triều Laksmindra Lokesvara Svabhayada. Vua Indravarman II, người sáng lập ra triều đại Indrapura đã thúc đẩy Phật giáo phát triển mạnh khắp vùng bắc Chămpa. Chính vì thế, gần nửa thế kỷ kể từ năm 875 đến năm 915, triều đại này đã để lại nhiều công trình kiến trúc Phật giáo đặc sắc, được các nhà khoa học đặt tên là giai đoạn Đồng Dương hay phong cách Đồng Dương. Có thể nói rằng, Đồng Dương là một quần thể kiến trúc Phật giáo Chămpa lớn nhất Đông Nam Á. GS Lê Duy Sơn (Trường Đại học Khoa học Huế), người có nhiều năm nghiên cứu về tháp Chăm nói chung và Phật viện Đồng Dương nói riêng cho biết, nơi đây từng được ca ngợi là một "thành phố trang hoàng lộng lẫy như thành phố của thần Indra trên thiên giới".

Năm 1902, H.Pamentier đã khai quật Phật viện Đồng Dương.

Năm 1901, L.Finot, một học giả người Pháp, đã công bố việc phát hiện 229 hiện vật tìm thấy ở Đồng Dương. Trong đó, có tượng Phật bằng đồng cao 108cm mang phong cách nghệ thuật Ấn Độ, hiện đang được trưng bày tại Bảo tàng Lịch sử TPHCM. Năm 1902, H. Pamentier, nhà khảo cổ học người Pháp tiếp tục khai quật khu Đồng Dương và tìm thấy khu kiến trúc chính của thánh địa này cùng nhiều tác phẩm điêu khắc quý giá khác,... Theo H. Pamentier, toàn bộ khu đền thờ chính và các tháp nằm lân cận phân bố trên một trục từ Tây sang Đông, kéo dài khoảng 1.300m. Khu đền thờ chính Đồng Dương hình chữ nhật kích thước (155m x 326m) gồm có ba nhóm kiến trúc được phân cách nhau bởi những bờ tường xây bằng gạch kế tiếp nhau theo trục từ tây sang đông. Trong ba cụm đó, cụm phía Tây và cụm phía Đông còn lại nhiều dấu tích kiến trúc và điêu khắc.

Cụm phía Tây gồm tháp thờ trung tâm, các tháp phụ và điện thờ nhỏ. Các tháp nằm dọc theo chân tường bao quanh. Tháp thờ chính là loại tháp tầng truyền thống của Chămpa gồm nền, thân và các tầng. Quanh tường của nền tháp chính được trang trí bằng các hình tháp và hình đầu voi xen kẽ nhau. Nội thất của tháp hình vuông, có hai ô khám lớn ở mặt Bắc và mặt Nam. Gian thờ có một đài thờ lớn bằng đá, đây một trong những tác phẩm điêu khắc lớn đẹp, có giá trị về Phật giáo. Ngoài ngôi tháp thờ chính còn có dấu tích của các kiến trúc khác như: Tháp Nam, tháp Bắc, tháp Tây Nam, tháp Tây Bắc, tháp Trung tâm, tháp cống, ngôi nhà dài và các miếu thờ nhỏ quanh các chân tường,...

Đài thờ Phật tại Đồng Dương.

Cụm phía Đông bao gồm ngôi nhà dài, một trong những kiến trúc quan trọng nhất, chạy theo hướng Đông - Tây có mở hai cửa ra vào ở hai đầu hồi Đông và Tây. Gian nhà được chiếu sáng bằng hai dãy cửa sổ ở hai phía tường dài. Mặc dầu không để lại nhiều dấu tích kiến trúc và điêu khắc nhưng nhiều tượng Dvarapala bằng đá là những tượng môn thần đẹp và gây ấn tượng nhất không chỉ của Đồng Dương mà còn cả lịch sử nghệ thuật Chămpa. Cụm phía Đông là khu kiến trúc có chức năng như một tu viện Phật giáo thực thụ. Tại cụm này, ngoài ngôi nhà dài không có một dấu tích ngôi tháp nào. Gian nhà dài được dựng trên hai dãy 8 cột, có hai cột chính lớn, các cột đều bằng gạch và vuông. Đài thờ Vihara nằm ở cụm này có tượng Phật Thích Ca ngồi trên ghế, hai bàn tay đặt trên đầu gối theo kiểu vua Chămpa ngồi trên ngai vàng. Mặt trước của bệ tượng được trang trí một nhân vật có bốn đầu và tám tay. Xung quanh tượng Phật có các tượng La Hán, tu sĩ đứng và quỳ. Đền thờ chạm trổ những cảnh sinh hoạt trong cung đình, một số cảnh trích đoạn về cuộc đời của Phật Thích Ca.

Cụm Trung tâm, kiến trúc đã đổ nát gần hết, chỉ để lại dấu tích các bức tường, thềm cửa.

Báu vật nữ thần Đồng Dương

Năm 1978, người dân H. Thăng Bình (Quảng Nam) xôn xao vụ cổ vật "đồng đen" ở xã Bình Định. Một nhóm người dò tìm phế liệu tại Đồng Dương đã tìm thấy một bức tượng bằng đồng thau, cao 114cm, nặng chừng 100kg. Pho tượng được tìm thấy là một phụ nữ, có gương mặt tròn, mái tóc được búi cao hình chóp, phía trên có hình Phật, giữa trán có con mắt thứ 3. Thân trên của tượng để trần, bộ ngực lớn và tròn, thân dưới tượng mặc sarong dài chấm mắt chân, tấm choàng xếp nếp hình luống cày, cuộn vào trong lật một múi ra ngoài. Bức tượng đứng thẳng, hai tay để trần dọc theo thân, cánh tay đưa về phía trước. Theo các nhà nghiên cứu, đây là bức tượng Bồ tát Laskmindra-Lokesvara, bức tượng Nữ thần bằng đồng lớn nhất trong nghệ thuật Chămpa, quan trọng nhất ở Đông Nam Á.

Người dân xã Bình Định (H. Thăng Bình) lưu giữ bức tượng này trong suốt một thời gian dài như là một tài sản vô giá của làng. Ba năm sau đó, năm 1981, thông tin bị tiết lộ ra ngoài, UBND tỉnh Quảng Nam - Đà Nẵng (cũ) ra quyết định thu hồi. Các ngành chức năng yêu cầu người dân phai giao nộp và đưa bức tượng ra Bảo tàng Điêu khắc Chăm Đà Nẵng để lưu giữ. Lúc bấy giờ, có thông tin cho rằng bức tượng là tài sản riêng của làng, hiện không được Nhà nước quản lý mà đã rơi vào tay cá nhân nào đó nên nhiều người dân ở Đồng Dương đã khiếu kiện. Để giải quyết tình trạng rắc rối này, các ban, ngành ngày ấy đã cho xe đưa tất cả những người khiếu kiện ra tận Đà Nẵng để "tai nghe, mắt thấy" cổ vật của làng đang bảo quản tại Bảo tàng Điêu khắc Chăm.

Cũng từ ngày ấy, làng Đồng Dương rộ lên "cơn sốt" tìm kiếm kho báu, vàng bạc, cổ vật,... Người trong làng và những nơi khác đổ về đào bới, tàn phá các di tích, mồ mả của người Chăm. Giờ đây, cả một tòa tu viện Phật giáo uy nghi, lộng lẫy giữa đô thành của vương triều Indrapura - Chămpa chỉ là một phế tích, hoang tàn và tan nát theo thời gian.

Văn Khoa
(còn nữa)