Họ là những cộng tác viên di sản, bình dị như bao người khác trong khu vực I của phố cổ Hội An. Nhưng họ đặc biệt có uy tín, được thành phố tin cậy trao gửi trọng trách là "kênh" liên lạc thông tin hỗ trợ công tác bảo tồn, phát huy di sản.

Tác giả trao đổi với anh Huỳnh Quang Đạt, một cộng tác viên di sản Hội An, tại thời điểm dịch COVID-19 bùng phát trở lại.

Nhiệt tình, hồn hậu

Những ngày tháng 5- 2021, dịch bệnh COVID - 19 quay trở lại Hội An lần thứ tư, lệnh tạm dừng các hoạt động kinh doanh dịch vụ được cư dân khu phố cổ chấp hành nghiêm, hàng quán treo biển "chỉ bán đem đi", tôi vẫn được một số người dân ưu ái tiếp chuyện ngay trước hiên nhà, trong điều kiện đảm bảo tuân thủ nguyên tắc "5K".

Chuẩn bị sẵn một chiếc bàn nhỏ, trên đó có nước sát khuẩn, khẩu trang y tế… và cuốn sổ tay ghi chép những thông tin về cộng đồng cư dân của khu phố, lúc vừa gặp, anh Huỳnh Quang Đạt cười, bảo: "Gặp nhau thời COVID phải thế!".  Anh là một trong số những cộng tác viên di sản đang sinh sống trong khu vực I Khu phố cổ Hội An. Trò chuyện với anh, tôi không chỉ nắm được thông tin mà còn nghe được nhiều chuyện bên lề vô cùng thú vị của những cư dân phố cổ.

Còn nhớ, tháng 11-2020, khi  Hội An vừa trải qua hai lần dịch bệnh và sau đó, những trận bão, lụt liên tiếp, nhà nhà trong khu phố cổ hầu như đóng cửa. Từng dãy phố trong tình trạng im ắng. Toàn bộ sinh hoạt phía sau cánh cửa im ỉm. Khu phố cổ buồn hiu. Khi ấy, Trung tâm Quản lý Bảo tồn Di sản văn hóa Hội An tiến hành một cuộc khảo sát để bước đầu thu thập thông tin qua đó đề xuất các định hướng khảo sát, điều tra theo hướng chuyên sâu phục vụ cho việc bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể.  Lúc đó tôi mới chân ướt, chân ráo về làm việc ở Phòng Tư liệu và Thông tin Di sản của Trung tâm, lại chẳng phải người có gốc gác Hội  An, khác hẳn cộng đồng cư dân nơi đây về giọng nói nên rất khó tiếp cận. Tôi đành "gõ cửa" những cộng tác viên di sản.

Nhận được đề nghị hỗ trợ, những cộng tác viên di sản đã thực sự chứng tỏ vai trò "cánh tay nối dài" của Trung tâm. Họ không chỉ cung cấp số liệu về ngày tháng năm sinh mà còn là nhịp cầu kết nối và tạo mối duyên để chúng tôi có cơ hội trực tiếp trò chuyện, hỏi han thu thập được nhiều thông tin về Hội An xưa qua ký ức của những cư dân lớn tuổi. Những buổi sáng sớm, khi nước lụt còn đang mấp mé trên nhiều quãng đường trũng, các cộng tác viên di sản vừa kết thúc việc dọn lụt trong ngôi nhà của mình xong đã sẵn lòng đưa chúng tôi đến từng ngôi nhà có người lớn tuổi đang sinh sống trong khu phố. Nhờ có sự giới thiệu của họ, câu chuyện của chúng tôi trở nên cởi mở, thân mật. Ngoài thông tin và những câu chuyện ký ức thu thập được, chúng tôi nhận được sự cảm mến của người dân đến mức có hôm còn được ăn bữa trưa với gia đình cư dân phố cổ.

Tâm thế bảo vệ giá trị của khu phố cổ

Mỗi cộng tác viên đều nhiệt tình và trách nhiệm với công việc theo cách riêng của mình. Dù họ làm những công việc sinh nhai khác nhau nhưng người nào cũng thường trực trong lòng một tâm thế bảo vệ giá trị của khu phố cổ. Do vậy, nhiều khi đang trên đường đi làm, tình cờ nhìn thấy những sửa chữa, tu bổ chưa đúng, những cộng tác viên liền liên lạc với Phòng Quản lý Khu phố cổ của Trung tâm để có những can thiệp kịp thời.

Đặc thù Khu phố cổ Hội An là "bảo tàng sống" - mỗi ngôi nhà là một di tích trong quần thể di sản đã được UNESCO ghi danh vào danh mục di sản văn hóa thế giới -  người dân sống "cộng sinh" với di tích, thực hành văn hóa vật chất, tinh thần với di tích. Điều này tạo ra giá trị đặc biệt của di sản tuy nhiên cũng đặt chính quyền thành phố Hội An phải đối diện với việc giải quyết bài toán giữa bảo tồn và phát triển gắn với đáp ứng những nhu cầu thiết yếu của cuộc sống cư dân khu di sản. Đội ngũ cộng tác viên di sản chính là một trong những nhân tố quan trọng hỗ trợ thành phố giải bài toán khó này.

Ông Phạm Phú Ngọc- Giám đốc Trung tâm Quản lý Bảo tồn Di sản văn hóa thế giới Hội An chia sẻ "Được thành lập theo một mô hình mẫu của Nhật Bản, từ tháng 6-2011 đến nay, thành phố Hội An duy trì đội ngũ khoảng 30 cộng tác viên bảo tồn di sản. Họ đều là những người gắn bó trực tiếp với đời sống, sinh hoạt hằng ngày của cư dân phố cổ, có uy tín trong cộng đồng cư dân nên việc tiếp cận chủ di tích hay người sử dụng di tích để nắm bắt tâm tư, tình cảm cũng như thuyết phục, giải thích những quy định của phố cổ rất thuận lợi. Vì vậy, đây là "kênh thông tin" hết sức quan trọng hỗ trợ thành phố trong việc quản lý, định hướng công tác bảo tồn".

Năm 2021, mạng lưới cộng tác viên di sản được mở rộng với sự tham gia của một số người hoạt động trong lĩnh vực văn hóa có tâm huyết với công tác bảo tồn di sản,  góp phần cùng các cơ quan chuyên môn trong công tác điều tra, khảo sát, thực hiện các hoạt động tổng hợp, nghiên cứu, đánh giá hàng năm đối với các chương trình, dự án có liên quan đến công tác quản lý, bảo tồn Di sản văn hóa thế giới Khu phố cổ Hội An.

Từ đây, đội ngũ cộng tác viên di sản không chỉ hỗ trợ thành phố trong việc thực hiện các nhiệm vụ, họ còn là những tuyên truyền viên về chính sách, quy định trong quản lý, bảo tồn và sử dụng di tích trong Khu phố cổ, vận động người dân nâng cao hơn nữa nhận thức đối với công tác bảo tồn di sản. Đặc biệt, họ còn là những người nhiệt tình hỗ trợ các phóng viên, nhà báo trong việc tiếp cận, chia sẻ thông tin khi tác nghiệp ở khu phố cổ Hội An.

KHIẾU THỊ HOÀI