Đã từ lâu, người dân địa phương không ai biết người nằm trong nấm mộ cổ dưới rặng tre râm mát tại thôn Thuận Trì, xã Duy Hải, H.Duy Xuyên (Quảng Nam) là ai. Thấy ngôi mộ hoang vắng, quạnh hiu, thỉnh thoảng một vài người ngang qua thắp nén hương cầu mong vong linh người thiên cổ nghỉ ngơi thanh thản. Và rồi một tiến sĩ (TS) sử học đã lần tìm quá khứ mới vỡ lẽ hành trạng của người nằm ở đó...

Từ văn bia, TS Lê Thị Mai đã tìm ra chân dung người trong mộ.

Lạnh lẽo mộ xưa

 Hình như khi mai táng, nấm mộ không được xây mà đắp đất theo hình quả trứng như nhiều ngôi mộ khác của những vùng nông thôn nghèo khó ngày xưa. Riêng tấm bia đá được chạm khắc chữ Hán cả hai mặt đến nay vẫn nguyên vẹn, tuy bị phủ màu rong rêu của thời gian nhưng các con chữ rất rõ nét. Hết đời này sang đời khác, những người dân trong vùng không ai biết lai lịch của người nằm dưới nấm mộ ấy là ai, bởi người quá cố đó chẳng còn bà con, thân thuộc ở chốn này. Nấm mộ bằng đất luôn bị thời gian tàn phá trài sạt nhưng cứ vào độ các tộc họ trong làng dẫy mả, tế xuân thì bà con xung quanh xúm nhau ít nhát cuốc để ngôi mộ lại thành nấm đàng hoàng.

Cũng có một vài cụ biết đôi chút chữ nghĩa dịch văn bia, song không thành ý lắm, chỉ biết đại khái rằng đây là ngôi mộ của một ông quan án thuở xưa. Thế rồi cách đây không lâu, TS Lê Thị Mai - giảng viên Khoa Lịch sử Trường Đại học Sư phạm Đà Nẵng, một người con của quê hương, ngay từ  lúc còn nhỏ đã từng nghe ông, cha của mình nhắc tới xóm Bàu Ấu có một ngôi mộ quan án. Bây giờ ngôi mộ cổ vẫn còn đó, song điều bí ẩn về hành tung của người nằm dưới lòng đất lạnh vẫn chưa có một đáp số rõ ràng đã khiến TS Lê Thị Mai nghiên cứu sâu hơn về vùng đất và vị quan án này. Qua khảo cứu, sưu tầm nhiều tài liệu về triều Nguyễn có liên quan tới địa danh Bàu Ấu, bức màn bí mật của ngôi mộ cổ đã bắt đầu hé mở...

Người trong mộ là ai?       

Theo tài liệu "Khảo cứu bước đầu về địa danh Bàu Ấu và nhân vật lịch sử Nguyên Duy Kế, Duy Xuyên, Quảng Nam" gồm 14 trang của TS Lê Thị Mai thì nấm mộ ấy là của vị quan án Nguyễn Duy Kế. Ông sinh ra, lớn lên tại làng Phương Trì, H.Lễ Dương, phủ Thăng Bình, dinh Quảng Nam (nay thôn Thuận Trì, xã Duy Hải, H. Duy Xuyên). Năm 1864, triều Tự Đức thứ 17, ông tham dự khoa thi Hương tại Trường Thừa Thiên. Khoa thi chỉ lấy 28 người đỗ đạt, trong đó có 9 người thuộc tỉnh Quảng Nam và ông Nguyễn Duy Kế được xếp thứ 24. Sau khi thi đậu, ông được bổ ngay chức tri huyện Hương Trà, tỉnh Thừa Thiên. Đến năm 1872, Nguyễn Duy Kế được thăng chức tri phủ Ninh Hòa. Mới tròm trèm chừng một năm ở chức này thì tháng 11-1873 thân phụ ông ở quê nhà qua đời, Nguyễn Duy Kế phải gấp rút bàn giao công việc quan trường để về làm tròn bổn phận chữ hiếu. (Thời phong kiến nếu thân, mẫu qua đời thì con trai phải hồi quán cư tang tại gia thủ hiếu từ 27 tháng đến 3 năm, cự tuyệt ứng thù (tiếp khách, tiệc tùng). Nếu người con trai làm quan của triều đình thì phải giao chức vụ cho người khác đảm nhận).

Mùa đông năm 1877 hết thời gian thọ tang cha, Nguyễn Duy Kế được điều động và bổ chức Án sát sứ tỉnh Nam Định cùng với Bố chánh sứ Nam Định là Đồng Sĩ Vịnh lo liệu việc chung. Như vậy, Nguyễn Duy Kế và Đồng Sĩ Vịnh là 2 vị quan đứng đầu của 2 ty trong tỉnh, đặt dưới quyền cai quản của quan Tổng đốc Định-Yên (tức Nam Định, Hưng Yên) Nguyễn Trọng Hợp. Ngay từ lúc nhận chức, Nguyễn Duy Kế được giao nhiệm vụ phối hợp với Đồng Sĩ Vịnh điều xét vụ án nhũng lạm công quỹ và đòi hối lộ của các quan tiền nhiệm của địa phương này. Đây là vụ án chốn quan trường rất phức tạp, dính líu đến nhiều chức sắc tai to, mặt lớn, thời gian điều tra kéo dài nên sau khi nhận được tấu trình của các quan ty Đồng Sĩ Vịnh và Nguyễn Duy Kế về một số nội dung vụ án, vua Tự Đức đã phái quan khâm sai Trần Đình Liêm từ kinh thành Huế ra kết hợp với 2 quan Nguyễn Duy Kế, Đồng Sĩ Vịnh điều tra vụ án.

Sau hơn 2 năm thu thập bằng chứng, cuối cùng đã làm rõ được rất nhiều quan chức nhúng chàm, trong đó có các quan tiền nhiệm Bố chánh sứ Phan Minh Huy, Án sát sứ Tôn Thất Thận... Số tài sản mà các quan trong vụ án đã gặm nhấm như tiền bạc, thóc, gạo... được quy đổi bằng tiền lúc bấy giờ lên đến hơn 100.000 quan. Bảng luận tội trạng của vụ nhũng lạm, hối lộ ở Nam Định được thưa lên Thượng thư Bộ hộ của triều đình về kết quả điều tra vụ án và Bộ hộ đã tấu trình vua xin xét xử các vị quan nhũng lạm công quỹ và nhận hối lộ này. Lượng hình được áp dụng đối với Bố chánh sứ Phan Minh Huy là bị phạt trượng hết bậc và tội đồ theo khoản nặng nhận của đút lót, quan Án sát sứ Tôn Thất Thận bị giải chức, cho lui về quê...

Còn chuyện riêng tư, gia thất của Nguyễn Duy Kế thì căn cứ vào văn bia tại mộ đã cho thấy ông có 2 người vợ, vợ chính họ Nguyễn, vợ thứ họ Lê, con trai trưởng là Nguyễn Trọng Tuấn, đích tôn là Nguyễn Câu Lư. Bia mộ được lập vào một ngày mùa hạ năm 1881. Văn bia cũng minh chứng sau khi ông mất được truy phong "Phụng nghị đại phu tước hầu". Như vậy, năm ông qua đời đã rõ nhưng ông sinh năm nào, mất vì lý do gì, có bao nhiêu người con, phụ, mẫu ông là ai vẫn đang còn mờ mịt. Nếu tính từ thời gian bổ chức Án sát sứ Nam Định cho đến lúc rời cõi tạm, ông mới có 4 năm nắm giữ chức vụ này nên có nhiều khả năng ông qua đời khi còn đương chức.

Một số người ở thôn Thuận Trì, xã Duy Hải còn cho biết, trước đây họ cũng phát hiện một ngôi mộ vô chủ, lâu đời bị vùi lấp trong đất cát nên cải táng nơi khác. Khi di dời văn bia mới biết người dưới nấm mộ đó chính là thân mẫu của quan án sứ Nguyễn Duy Kế. Hiện tại mộ bà nằm trên nỗng cát, cách mộ con trai chừng 50 mét. Đây là ngôi mộ của vị quan án thanh liêm, chánh trực bị bỏ bê, hoang phế lâu nay, thiết nghĩ các cơ quan chức năng của H.Duy Xuyên cũng như tỉnh Quảng Nam cần xem xét và có biện pháp bảo vệ ngôi mộ của ông, một nhân vật lịch sử của quê nhà. 

THÁI MỸ