Nằm nép mình sau thị trấn Chợ Lầu nhộn nhịp, làng Chăm Bình Đức, ở xã Phan Hiệp, H.Bắc Bình (Bình Thuận) tồn tại từ rất lâu đời. Nơi đây như một bảo tàng lưu giữ những nét văn hóa đặc sắc của người Chăm, trong đó độc đáo nhất là nghề làm gốm thủ công. Gốm Chăm Bình Đức mà người dân ở đây thường gọi là gốm Gọ không biết có từ bao giờ bởi nghề làm gốm cứ được nối tiếp từ đời này sang đời khác, kéo dài hàng trăm năm. Gốm Gọ không nhiều hoa văn trang trí, hình dáng đơn giản, mộc mạc nhưng lại thu hút du khách và người tiêu dùng bởi nó có nét độc đáo. Trải qua bao thăng trầm trong tiến trình phát triển nhưng gốm truyền thống của người Chăm vẫn tồn tại với thời gian, giữ được hồn tinh túy và vẻ đẹp hoang sơ.

Nghệ nhân làng gốm Bình Đức biểu diễn cách làm gốm Gọ.

Gắn bó với nghề làm gốm Gọ gần 35 năm, nghệ nhân Lâm Hùng Sổi là một trong hai nghệ nhân nam làm gốm truyền thống lâu đời ở làng gốm này. Từ năm 13 tuổi, ông Sổi đã theo mẹ học làm gốm-công việc và cũng là nguồn thu nhập chính của ông từ nhiều năm nay. Sản phẩm gốm truyền thống hiện nay gia đình ông chủ yếu làm theo nhu cầu thị trường như nồi đất, lò, lò bánh… Mỗi ngày, gia đình ông Sổi làm ra khoảng 50 sản phẩm gốm các loại. Nói về kỹ thuật làm gốm, ông Sổi cho biết, vì làm thủ công nên để có một sản phẩm gốm phải rất công phu và qua nhiều công đoạn, từ nhào đất đến nặn tạo hình… Đất sét để làm gốm Gọ được lấy ở khá xa (xã Hải Ninh, H. Bắc Bình). Đất sét đem về ủ nước một đêm, sau đó nhào đập và trộn với cát được sàng kỹ tạo nên hỗn hợp rất dẻo và mịn. Mặc dù giờ đã có bàn xoay hiện đại nhưng hầu như người làm gốm Gọ đều dùng bàn xoay đứng, đơn giản chỉ là một bàn gỗ nhỏ, cao tới bụng người. Đây cũng là nét riêng của gốm Gọ bởi khi tạo hình, người làm gốm cứ xoay mình, đi vòng quanh sản phẩm thay vì sản phẩm xoay tròn như cách làm gốm ở nhiều nơi khác. Gốm làm xong, được quét lên một lớp nước đất sét đỏ để màu gốm sau khi nung sẽ đẹp hơn. Kỹ thuật nung gốm lộ thiên là nét đặc trưng hiếm có của gốm Chăm bởi nó mang tính cộng đồng cao. Khoảng 3 - 4 ngày người dân mới tập trung nung gốm một lần. Bãi nung là bãi đất trống để đón nắng đón gió và vị trí gần mương nước. Từ sáng sớm gốm được đưa về đây tập kết để phơi nắng. Sau khi khô, gốm được chất lên thành đống cao, xen kẽ lớp gốm, lớp củi và bỏ rơm, củi bọc xung quanh. Thường vào 12 giờ là bắt đầu nung. Khoảng sau một giờ nung gốm ở lớp ngoài sẽ chín trước và được lấy ra trước, lần lượt theo từng lớp. Gốm sau khi nung vừa lấy ra khỏi lò được vảy lên một loại nước từ trái thị hoặc vỏ hạt điều ngâm, tạo ra những vết loang lấm tấm đen. Cách trang trí này khiến gốm Chăm khác biệt với các sản phẩm gốm khác.

Ở làng gốm Bình Đức hiện có 155 nghệ nhân làm gốm, trong đó có 6 nghệ nhân làm gốm mỹ nghệ.

Trên địa bàn xã Phan Hiệp hiện có Trung tâm trưng bày văn hóa Chăm đang hoạt động. Nơi đây không chỉ lưu giữ, bảo tồn các nét văn hóa của người Chăm mà còn góp phần quảng bá, giới thiệu tới du khách trong và ngoài nước. Bà Lư Thái Tuyên, Phó Giám đốc phụ trách Trung tâm trưng bày văn hóa Chăm cho biết, trung tâm hiện đang lưu giữ và trưng bày hơn 1.500 hiện vật, trong đó có các sản phẩm gốm Chăm cổ từ nhiều thế kỷ và sản phẩm gốm truyền thống sử dụng hàng ngày. Ngoài tổ chức gian hàng trình diễn làng nghề, Trung tâm thường xuyên mời các nghệ nhân đến biểu diễn, hướng dẫn cách làm gốm cũng như tổ chức cho du khách tham quan, trải nghiệm nghề làm gốm tại làng gốm Bình Đức.

Trước thông tin Nghệ thuật làm gốm truyền thống của người Chăm đang được xây dựng hồ sơ để UNESCO đưa vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp, khắp làng gốm Bình Đức rộn ràng hơn hẳn. Các nghệ nhân ai nấy đều vô cùng phấn khởi và kỳ vọng nghề làm gốm sẽ được bảo tồn, phát triển bền vững.

HỒNG HIẾU