Ông Đặng Dùng-người được mệnh danh là người "viết sử" làng  Nam Ô, Hòa Hiệp Nam, Liên Chiểu, TP Đà Nẵng, nói với tôi: "Bây giờ ở Đà Nẵng, làng biển còn nguyên sơ như ở Nam Ô chắc là duy nhất. Cái nguyên sơ ấy hiện hữu là những di tích đậm dấu ấn văn hóa tâm linh làng biển, ấy vậy mà mới đây, để lấy mặt bằng cho dự án khu du lịch sinh thái, người ta suýt phá bỏ hàng loạt những dấu ấn ấy đi. Bây giờ thì thành phố đã quyết  giữ lại hàng loạt các di tích ấy, vấn đề làm sao, phải bảo tồn cho nó tồn tại mãi với thời gian...". 

Làng Nam Ô thuộc địa phận P.Hòa Hiệp Nam, Q.Liên Chiểu, TP Đà Nẵng,  hình thành song song với quá trình mở đất phương Nam của cha ông ta. Trải qua nhiều thế kỷ, nơi đây đã và đang chứa đựng một đời sống tinh thần và tâm linh  phong phú. Đó là hệ thống di tích lịch sử, tâm linh có giá trị. Trong vệt giải tỏa để xây dựng khu du lịch sinh thái Nam Ô  đi ngang qua các di tích thờ phụng mà nhân dân và các chư phái tộc làng Nam Ô đang gìn giữ.

Đầu tiên phải kể đến Dinh Cô Hồn còn được gọi là Miếu Âm Linh,  tọa lạc tại địa phận tổ 35, khối phố Nam Ô II, P.Hòa Hiệp Nam nằm về phía đông khu dân cư, sát bên phải Lăng Ông Ngư. Theo các cụ trong hội người cao tuổi ở Hòa Hiệp, qua ngôn truyền nhiều thế hệ bô lão trong làng thì có 2 sự kiện lịch sử đáng chú ý hình thành nên di tích Dinh Cô Hồn: Trong các trận chiến chống quân Pháp đánh cửa biển Đà Nẵng vào các năm 1858, 1859, 1862, quân lính triều đình của 2 đồn Nam Ô và Tấn biển Cu Đê và dân binh địa phương tử trận rất nhiều, nên triều đình vua Tự Đức sau đó đã sắc dụ cho các dân xã lập âm linh để tưởng nhớ tử sĩ trận vong. Thời vua Thành Thái (1889- 1967) lên ngôi đã sắc dụ cho các nơi lập Âm Hồn Đàn để tưởng vọng các tử sĩ đã bỏ mình trong biến cố thất thủ kinh đô 1885. Miếu Âm Linh của làng theo đó được tôn tạo, sau này dân làng mở rộng đối tượng thờ thập loại chúng sinh, cô hồn phiêu phương không nơi nương tựa và các âm hồn xiêu mồ lạc nấm của chư phái tộc họ trong làng. Đối tượng thờ mang thuộc tính nhân văn sâu sắc của di tích Dinh Cô Hồn phù hợp với tinh thần uống nước nhớ nguồn tri ân tử sĩ vì nước quên thân, tinh thần nhân đạo truyền thống của dân tộc.  Dinh Cô Hồn là một trong các di tích có giá trị văn hóa lịch sử, bởi lẽ di tích gắn liền với lịch sử chống ngoại xâm (lý do khởi dựng), với sinh hoạt văn hóa tinh thần (tín ngưỡng tâm linh truyền thống) thể hiện tính nhân văn, tinh thần nhân đạo của dân làng Nam Ô.

Kế bên Dinh Cô hồn là Lăng Ông Ngư ở Nam Ô được xây dựng từ thời Vua Gia Long (1802). Lúc đầu Lăng có kiến trúc như sườn gỗ, tường đá trát vôi vữa, mái lợp lá kè, đến năm Tự Đức thứ 4 (1851) Lăng được tôn tạo to đẹp hơn. Năm Bảo Đại thứ 10 (1935), Lăng được làm mới, mái lợp ngói âm dương, từ đó đến nay Lăng được sửa chữa gia cố nhiều lần nhưng vẫn giữ được vẻ cổ kính, tôn nghiêm, nằm trên khuôn viên rộng chừng 360m2, cách mép nước biển khoảng 50m... Là vùng đất được bao bọc bởi núi, sông hùng vĩ, biển cả bao la, Nam Ô  được xem là nơi có phong cảnh hữu tình, thuận lợi cho việc phát triển kinh tế biển, xây dựng nền văn hóa đậm đà bản sắc địa phương. Sắc màu văn hóa ấy đã được thể hiện sinh động trong lễ hội cầu ngư. Lễ hội là niềm mong ước, là khát vọng của người dân được thần Nam Hải che chở. Đó là sự tín ngưỡng thiêng liêng của người dân nơi đây được truyền qua bao thế hệ. Lễ hội cầu ngư  sẽ mãi tồn tại trong đời sống văn hóa tinh thần của người dân vùng biển,  trong cuộc mưu sinh để tồn tại và phát triển.

Miếu Bà Liễu Hạnh hiện tọa lạc tại địa phận tổ 37, Khu phố Nam Ô II/1, P. Hòa Hiệp Nam, nằm về phía bắc khu dân cư, sát mé nam chân núi gành Nam Ô. Miếu Bà Liễu Hạnh xây dựng năm 1602 gắn với tục thờ mẫu của cư dân Đại Việt trên vùng đất mới, được nhân dân làng Nam Ô lưu truyền nhiều đời qua sự tích mà các nhà nghiên cứu thời nay đã xác nhận. Bà Chúa Liễu Hạnh nằm trong tín ngưỡng đặc biệt của dân tộc là tục thờ "tứ bất tử" (bốn người không chết): Tản Viên, Thánh Gióng, Chử Đồng Tử và Liễu Hạnh. Tục thờ Bà Chúa Liễu Hạnh là biểu tượng cho sức mạnh cộng đồng, là chỗ dựa tâm linh, để vươn tới khát vọng xây dựng một cuộc sống  phồn vinh và  hạnh phúc.

Cụm di tích nói trên có ý nghĩa rất lớn trong đời sống địa phương. Tuy nhiên do giải tỏa xây dựng khu du lịch sinh thái Nam Ô nên các di tích  nằm trong vị trí giải tỏa.  UBND Q. Liên Chiểu đã tổ chức các cuộc họp thống nhất giữ lại các di tích, tôn tạo lại cảnh quan, đảm bảo tính thẩm mỹ và tâm linh.  Do lịch sử mảnh đất Nam Ô có ý nghĩa rất lớn, nơi đây có hệ thống di tích lịch sử khá phong phú  việc phát triển du lịch sinh thái làng Nam Ô nên gắn liền với du lịch tâm linh, nhằm thúc đẩy phát triển du lịch tốt hơn. Cuối tháng 3-2018, UBND Q. Liên Chiểu đã tiến hành họp giữa Chủ dự án Tập đoàn Trung Thủy và UBND P. Hòa Hiệp Nam,  các bên đã đồng ý với ý kiến của Chủ tịch UBND quận Liên Chiểu giữ nguyên hiện trạng các di tích đồng thời tôn tạo lại các di tích nhằm mục đích để địa phương phát triển du lịch tâm linh trong thời gian tới. Ông Đàm Quang Hưng-Chủ tịch UBND Q. Liên Chiểu cho biết, UBND quận đã giao cho phòng Văn hóa-Thông tin rà soát, lập hồ sơ thủ tục các di tích chuyển Sở VH-TT thành phố, đề nghị Bộ VH-TT-DL xem xét việc công nhận, xếp hạng cho các di tích. UBND quận cũng đã đề nghị UBND thành phố xem xét điều chỉnh lại quy hoạch dự án khu du lịch sinh thái Nam Ô.

Theo ông Đặng Dùng, làng Nam Ô chẳng  phải chỉ có cụm di tích Miếu Bà Liễu Hạnh, Dinh Cô hồn, Lăng Ngư Ông... mà còn cả một loạt các di tích khác như mộ Tiền hiền, giếng Chăm cổ, núi Hòn Phụng, mỏm Hạc... đó là một quần thể di tích đậm dấu ấn văn hóa tâm linh. Vấn đề hiện nay là làm sao phải bảo tồn được trên cơ sở  có tính pháp lý, việc này thuộc về trách nhiệm của ngành văn hóa, cần phải làm khẩn trương, khi vẫn còn chưa muộn.

Hồng Thanh