Ngày 9-3-1945, chia tay bạn bè ở Hội An, xuống bến Triều Châu, Hai Nghị theo đò về quê. Tay ôm chồng sách vở, vai mang gói áo quần từ thuyền bước lên bến đò tấp nập thuyền chênh chao bên mép chợ Lạc Câu, Hai Nghị gặp ông Sáu Nhi. Đáng ra phải chào dượng, Hai Nghị chào anh Sáu. Sáu Nhi cười, hỏi tình hình ở Hội An. Sau ba ngày Tết vui cùng gia đình, gặp lại, Sáu Nhi hỏi:

Bao giờ đi?

Bao giờ bình yên, trường dạy lại thì em đi học, ưng đi học.

Sáu Nhi thật tình:Học chi? Tình hình ni, ở nhà làm việc với tao.

Làm chi, anh Sáu?

Lên tao bày cho làm.

Tháng 3-1947, sau khi chiếm Hội An, một mũi quân Pháp lên ca nô, theo sông Thu Bồn, tiến vào Hồng Triều, Bàn Thạch... Chi bộ Lạc Câu, Ban chỉ huy xã đội Lạc Câu phân công trực chiến vùng Cây Mộc, quyết chận đánh quân Pháp đột nhập vào chợ Mới Lạc Câu, vào vùng tự do...

Hai Nghị xung phong vào đội du kích Lạc Câu, vây bắt sống được một thằng Tây lê dương ở đồn Hồng Triều đang lùng tìm gái... Hào hứng nhất là thời gian tham gia với nhân dân Bình Dương, Bình Giang, hô vang “Đả đảo phát-xít Nhật, Việt Minh muôn năm...”, cùng bà con rầm rập kéo lên Phủ lỵ Thăng Bình “cướp chính quyền”. Từ ấy, Hai Nghị theo Sáu Nhi - Huỳnh Kinh Nhi, Bí thư Huyện ủy, theo Việt Minh tổng An Thạnh, dấn thân cùng trai trẻ quê hương vào cuộc “trường kỳ kháng chiến” chống thực dân Pháp.

Vào mùa xuân 1955, Phan Nghị là cán bộ trẻ của Khu ủy 5, công tác trong đoàn “Xây dựng chi bộ tự động” do Lê Nhạc- Bí thư Điện Bàn làm Trưởng đoàn, đang công tác ở Gò Nổi. Nghe tin đình chiến, trên đường chuẩn bị vào Khu thì Hai Nghị gặp Tư Thuận Bí thư Tỉnh ủy Quảng Nam - Đà Nẵng. Tư Thuận bảo về Khu lúc này còn ai đâu mà về, tất cả đang chuẩn bị đi tập kết. Hai Nghị nói muốn về lại cơ quan để gặp và chia tay anh em văn phòng.

Hai Nghị xuống thuyền vào An Tân, từ An Tân lên “tàu lửa” - “công nhông rây”, chạy từ An Tân vào Quảng Ngãi, xuống tàu, đi bộ vào Bình Định. Liên Khu ủy 5 đang họp mở rộng, Phó Bí thư Tỉnh ủy, Phạm Tứ (Mười Khôi) đại diện Tỉnh ủy Quảng Nam vào dự. Bất ngờ, Hai Nghị gặp ông Mười Khôi. Biết Hai Nghị là con trai đầu của ông Xã Thảng - người đã từng coi mạch cắt mười thang thuốc Bắc cho Mười Khôi uống, hỏi rất chân tình: Bây giờ, em về Quảng Nam hay ra Bắc? Hai Nghị còn chần chừ. Mười Khôi bảo: về thì đi với mình, ngay ngày mai, sau khi Hội nghị kết thúc. Hai Nghị chưa muốn về ngay: Cho em về Quảng Nam. Nhưng sao về gấp thế anh? Về, thì ngày mai lên đường, nếu chậm sẽ bị gió chướng. Mình vừa xin được ít súng, cậu về thì sang nhận, cả hàng bên anh Huy (anh Huy là cán bộ Hành chánh quản trị cơ quan Khu 5). Cơm nước xong, Hai Nghị theo ông Mười Khôi, đi dưới bạt ngàn dừa Tam Quan, ra cửa biển Cửu Lợi. Một chiếc thuyền đang đợi bên mép nước, sóng đánh nhấp nhô - là thuyền vừa đưa ông Mười Khôi từ Thuận Tình, Cẩm Thanh vào. Vừa bước xuống thuyền, mây giăng mù, gió mùa thổi mạnh dần. Ông Mười Khôi lấy cái áo trong bọc ra bận thêm và bảo Hai Nghị có cái áo nào thì mặc thêm, thuyền chạy ngược gió, sẽ rất lạnh.

Thuyền vượt sóng, anh em lấy kẹo dừa và bánh tráng dừa ra ăn, nghe Mười Khôi hát hò khoan. Thuyền chạy chưa đến nửa tiếng thì Hai Nghị say sóng, rất mê hò khoan, nhưng chỉ còn biết ngậm cây kẹo dừa nằm thiếp dưới sàn ghe. Thuyền về đến hải phận Quảng Nam, ông Mười Khôi dặn lái thuyền đề phòng Hải thuyền địch. Anh em tấp thuyền vào mé núi đá Cù lao Chàm, ngồi nghỉ, nghe ngóng tình hình. Tối một lúc, thuyền lọt qua Cửa Đại, vào vùng dừa Bảy Mẫu, liên lạc được cơ sở của Hội An, giao 70 khẩu súng, dặn đem ra giấu ngoài Cù lao Chàm...

Rất may gặp Năm Ừ, phụ trách Trạm giao liên, đưa về cơ quan của Tỉnh ủy cánh Nam. Mười Khôi nói với Hai Nghị: Cậu ở lại đây với anh Trân ( Nguyễn Ngọc Trân, Ủy viên Ban Thường vụ Tỉnh ủy), sẽ cùng anh Bắc (Trần Hưng Thừa, Phó Văn phòng Tỉnh ủy), phân công nhau phụ trách Văn phòng phân ban Tỉnh ủy. Cậu đặt cho mình một cái “bí danh”. Hai Nghị ngập ngừng: Em chưa biết lấy cái tên gì đây. Mười Khôi cười: Anh là Quyết - Mười Quyết. Cậu là Đấu.

Từ hôm nay, anh em mình Quyết chiến Đấu đến ngày thắng lợi!

Trong đêm lạnh bên trập trùng dừa Bảy Mẫu, Hai Nghị giới thiệu tên mình là Phan Đấu, theo Năm Ừ đến chỗ ở của Trần Bắc. Hai anh em cùng sống trong nhà của bác Chánh Quy ở Thanh Tam, nhà lợp lá dừa, có một cái hầm bí mật xây dưới một đống gạch cũ. Sau hai tháng làm việc bên nhau, Trần Bắc chia tay Phan Đấu về Văn phòng Thường vụ Tỉnh ủy. Phan Đấu chuyển sang một căn nhà khác ở cuối xóm Thanh Tam, nay là xã Cẩm Thanh.

Phan Đấu học trường Trung học tư thục Viên Minh - ngôi trường do thầy Lê Tá làm Hiệu trưởng, thầy Phan Thao dạy văn Việt Nam, thầy Huỳnh Lý dạy văn học Pháp. Phan Đấu còn được học trường Trung học Bình dân của Liên khu 5. Nhờ có kiến thức, khi công tác ở tỉnh, Phan Đấu được giao công tác văn phòng cho Tỉnh ủy, khi về Khu ủy, được giao công tác văn phòng cho Khu ủy, được chọn làm Trợ lý và Thư ký cho Bí thư Khu ủy 5 Võ Chí Công. Khi về tỉnh, Phan Đấu làm Trưởng ban Tuyên giáo Tỉnh ủy. Phan Đấu đóng góp ý kiến và tư liệu có giá trị cho các bộ sách Lịch sử của xã Bình Dương, của huyện Thăng Bình, của tỉnh Quảng Nam, của Khu ủy 5.

mạng của Quảng Nam - Đà Nẵng, có một nhiệm vụ không ai phân công, nhưng vô cùng thiêng liêng, là đi thăm những gia đình, những cơ sở đã từng nuôi giấu, che chở cán bộ Cách mạng... Trong chuyến về thăm cơ sở ở làng Thanh Tam, Cẩm Thanh - là những gia đình từng được Tỉnh ủy làm nơi đóng cơ quan trong năm 1955... ông Phan Đấu mời được ông Trần Thận, nguyên Bí thư Đặc Khu ủy Quảng Đà cùng đi.

Một cuộc gặp mặt thân tình và xúc động. Buổi chiêu đãi do Hội An lo, quà do Thành ủy Đà Nẵng và Tỉnh ủy Quảng Nam tặng. Tôi hỏi thăm bà con, không ai biết ông Năm Ừ, bà Bốn ở Thuận Tình, ông Chánh Quy... Những người đại diện được mời đến dự là con, là cháu, không ai biết ngày ấy, ông, cha mình đã làm gì, chỉ biết, gia đình từng có công với Cách mạng. Địch vây ráp bốn bề, hù dọa, đánh, tra, bỏ tù... Vậy mà, bà con dám nuôi, giấu cán bộ trong nhà, công đó là vô giá, phải nhớ ơn. Nói như ông Hồ Nghinh, phải đội ơn!

Sau buổi gặp mặt, bịn rịn chia tay bà con Thanh Tam, trên đường về, biết ông Thận thích món Cao lầu, ông Phan Đấu mời ông Thận ghé chợ Hội An. Hồi đi học, mỗi lần về quê, Hai Nghị ghé chợ Hội An, ăn một tô Cao lầu, thêm một cái bánh tráng nướng cho ấm bụng.

Lúc rời chợ Hội An, ra bờ sông, dừng lại nhìn sông, nước, trời, mây, chỉ mấy chiếc thuyền nhấp nhô, Hai Nghị xúc động: Cái bến ni, hồi trước là Bến Triều Châu...

Kể từ ngày bước xuống Bến Triều Châu - Bến Bạch Đằng, tròn 70 năm - một đời người trải bão giông... Sau mùa xuân năm 1975, hàng năm, cứ đến tháng Ba, ông Phan Đấu cùng một số vị lão thành Cách

Bút ký HỒ DUY LỆ