Lễ hội đâm trâu tại làng truyền thống Cơ Tu, H. Tây Giang. Ảnh: P.V

Sau nhiều tháng miệt mài, nghệ nhân Alăng Ró cùng 30 thanh niên Cơ Tu thôn Vinh, xã Tàbhing, H. Nam Giang đã hoàn thành việc phục dựng nhà Gươl truyền thống ở khuôn viên Trung tâm Bảo tồn di sản di tích Quảng Nam tại TP Tam Kỳ, Quảng Nam. Nhà Gươl Cơ Tu sừng sững. Những tượng người, chim thần, kỳ đà, cá sấu, đầu trâu; các loại hoa văn trang trí trên cột chính, xà kèo, vách và đầu hồi mái gươl được đôi bàn tay tài hoa của nghệ nhân tạc nên mộc mạc nhưng không kém phần tinh xảo và đẹp mắt. Công việc khá nặng nhọc nhưng Alăng Ró rất vui. Ông bảo: “Nhiều lần dựng nhà Gươl truyền thống của đồng bào mình nhưng lần này tôi thấy vui lắm. Vui là dựng nhà Gươl lớn ở tại trung tâm tỉnh để cho nhiều người được biết về nhà sinh hoạt cộng đồng của đồng bào mình. Chúng tôi đã cố gắng hết sức để làm nên nhà Gươl đẹp nhất, tiêu biểu nhất như mong muốn của đồng bào Cơ Tu mình!”.

Nhà Gươl truyền thống Cơ Tu tại trung tâm tỉnh lỵ Quảng Nam đã trở thành một “bảo tàng” giới thiệu với khách tham quan, các nhà dân tộc học, nhà nghiên cứu lịch sử văn hóa và điêu khắc... những giá trị văn hóa đặc sắc của đồng bào Cơ Tu. Không chỉ vậy, đến nay tỉnh Quảng Nam đã đầu tư, khôi phục được gần 200 nhà Gươl tại các thôn của H. Đông Giang, Tây Giang và Nam Giang.

Lễ hội nhà Gươl Cơ Tu ở Tây Giang. Ảnh: P.T.H

Thông thường, chi phí làm một nhà Gươl là từ 120 - 150 triệu đồng, cá biệt có nhà Gươl 250 triệu đồng, trong đó Nhà nước chỉ hỗ trợ 8 triệu đồng còn lại do người dân góp sức. Nhiều nhà Gươl được xem là những bảo tàng mỹ thuật của người Cơ Tu với những bộ sưu tập nghệ thuật vô giá. Ông Briu Pố, làng A Rớ, xã Lăng, H. Tây Giang cho biết: Nhà Gươl là nơi linh thiêng nhất của làng, nơi hội đồng già làng họp bàn các vấn đề trọng đại, thực hiện các lễ nghi truyền thống. Gươl cũng là nơi giải quyết những vướng mắc trong thôn làng, tộc họ, thậm chí gia đình. Gươl càng lớn càng cho thấy sự đồng lòng, đoàn kết của dân làng và sự sung túc về kinh tế, phong phú về tinh thần. Briu Pố nói: “Gươl thôn chúng tôi có trị giá 150 triệu đồng, làm trên tinh thần cộng đồng. Làng họp đưa ra cái lịch, ngày đó tổ này đi kiếm gỗ, ngày kia tổ khác đi kiếm tấm lợp, tổ nọ điêu khắc... Mọi người cứ thế làm, làm miết mới xong. Công sức nhiều, không tính nổi. Tinh thần của bà con rất là cao”.

Tây Giang là huyện dẫn đầu phong trào phục dựng nhà Gươl Cơ Tu của tỉnh Quảng Nam, phấn đấu cuối năm nay tất cả các thôn đều có nhà Gươl. Trên đỉnh ngọn đồi cao ở trung tâm huyện có một quần thể làng Cơ Tu truyền thống gồm 10 nhà Gươl đại diện cho 10 xã của huyện, cạnh đó là nhà Gươl lớn của huyện. Nét kiến trúc và trang trí mỗi nhà Gươl cũng khác nhau, mang đậm sắc thái của cư dân Cơ Tu vùng cao, vùng trung và vùng thấp. Đặc biệt, tại đây còn trưng bày nguyên bản ngôi nhà Dài gần 30m, hơn 100 năm tuổi từng là ngôi nhà chung của hơn 100 nhân khẩu trong một đại gia đình có nhiều thế hệ cùng sống chung trong rừng sâu thuộc xã vùng cao Chờ Ơm. Ông Briu Liếc, Chủ tịch UBND H. Tây Giang cho biết: “Vì văn hóa làng là cái bảo tồn lâu bền nhất, từ đó chúng ta sẽ xây dựng được những thể chế văn hóa khác, giữ được bản sắc truyền thống Cơ Tu. Đến nay, chúng tôi đã làm được Gươl ở 56 trong số 70 thôn rồi. Bà con ai cũng muốn góp một chút sức mình vào đó, để khi đến Gươl thấy được có công, có của của mình. Tôi tin rằng, văn hóa truyền thống Cơ Tu sẽ tồn tại mạnh mẽ dưới những nhà Gươl như thế!”.

70% số thôn ở H. Đông Giang cũng đã có nhà Gươl. Số thôn còn lại chủ yếu gặp vướng mắc ở việc tìm mặt bằng thích hợp để xây dựng nhà Gươl. Đây cũng là một thực tế chung của các huyện Tây Giang và Nam Giang. Bà Lê Thị Thủy - Phó Chủ tịch UBND H. Đông Giang nói: “UBND huyện đang tập trung chỉ đạo kiểm tra tình hình, xuống giúp xã, giúp thôn vận động người dân tự nguyện hiến đất để làm nhà Gươl. Trên cơ sở Nhà nước hỗ trợ một phần, chủ yếu là vận động nhân dân đóng góp, có thôn vận động được doanh nghiệp giúp đỡ. Thôn khó khăn hơn thì tự quyên góp sức người, sức của. Ở huyện chúng tôi phong trào này được nhân dân hết sức đồng tình ủng hộ. Chúng tôi đã có nghị quyết tiếp tục tập trung đầu tư cho việc khôi phục nhà Gươl cũng như bảo tồn những nét văn hóa Cơ Tu khác”.

Đi dọc Trường Sơn, nhìn bóng dáng những nhà Gươl Cơ Tu vươn cao đầy kiêu hãnh giữa ráng chiều thấy thật ấm lòng. Có dịp tham gia Lễ hội ở nhà Gươl, du khách sẽ ngất ngây trong men rượu cần, nhịp cồng chiêng rộn rã với vũ điệu tung tung dá dá, điệu hát lý và hát giao duyên babooc của người Cơ Tu... Trên thực tế, ngoài yếu tố tâm linh, văn hóa, nhà Gươl Cơ Tu còn góp phần tích cực vào việc phát triển KT-XH, tuyên truyền đường lối chủ trương chính sách, pháp luật của Đảng và Nhà nước. Nhà Gươl Cơ Tu cũng là điểm đến không thể thiếu đối với du khách trong tour du lịch khám phá đường Hồ Chí Minh huyền thoại.

Phan Thanh Hằng