Không có gì có thể thay thế văn hóa đọc (Gunte Grass).

Một thống kê của Hội Xuất bản Việt Nam cho hay, hiện nay, sách giáo khoa và sách tham khảo học đường chiếm đến 80% số lượng sách trên thị trường. Nếu để hai loại sách này qua một bên, số còn lại chia đều trên số dân thì người đọc sách được khoảng một quyển/người/năm. Mỗi người đọc một quyển mỗi năm nhiều hay ít có lẽ tùy theo góc nhìn. Khi đưa thông tin này, có phóng viên thêm từ "chỉ" và cụm "được khoảng một quyển", tức hàm ý rất ít.

Nếu đều đặn như thế, một người trong đời có thể đọc được năm mươi đến bảy mươi quyển sách, chắc là không ít; nếu những sách đó có hàm lượng tri thức cao, có tác động tích cực đến nhận thức và hành vi của người đọc thì rõ ràng ý nghĩa của nó lại càng cao hơn.

"Hai người ăn một con gà"

Nhưng con số thống kê kia chỉ thể hiện sự bình quân, mà nếu rơi vào chủ nghĩa bình quân thì tình hình có thể sẽ rất tệ. Nhiều năm trước, có người mượn hình tượng "hai người ăn một con gà" để ví von rằng mức tiêu thụ như thế là khá tốt, nhìn rộng hơn, mức sống của người dân được nâng cao đáng kể. Nhưng cũng có người phát hiện ra rằng, tính bình quân như thế thì tạm ổn, nhưng nếu chỉ có tình huống một người ăn hết nguyên con gà, còn người kia ngồi nhìn thì liệu có vấn đề gì không? Hay, giả sử hiện nay, mức sống được nâng cao nhiều, có thể 4 người ăn hết 3 con gà, mà lại rơi vào tình huống một người ăn hết cả 3 con, hoặc một người ăn hết hai con rưỡi, một người ăn nửa con còn lại và vẫn có một người nhịn thèm, thì thực tế sẽ ra sao? Nên ta đừng vội tin vào con số trung bình!

Thực tế là như vậy. Bình quân mỗi người đọc được 1 cuốn sách nhưng giả sử có tình trạng trong 10 người thì một người đọc cả 10 cuốn, còn 9 người kia không đọc cuốn nào thì sao? Hoặc trong 100 người, một người đọc 50 cuốn, 5 người đọc 50 cuốn còn lại và 94 người kia không đọc cuốn nào thì sao? Ta cũng có thể có nhiều giả định nữa. Nếu các trường hợp giả định tương đối đúng ở chỗ số người đọc sách thực ra không nhiều và số người không đọc chiếm đa số thì điều đó có phản ánh gì về một điều người ta hay nói là "văn hóa đọc" hay rộng hơn là nền giáo dục, nền tri thức của một xã hội, một dân tộc, một đất nước? Có lẽ không dễ dàng đưa ra một nhận định, bởi phải có nhiều dữ liệu hơn chứ không đơn thuần là số cuốn sách, chẳng hạn, loại sách nhiều người đọc là sách gì, đối tượng đọc nhiều là ai, người ta đọc để làm gì, nhóm người đọc nhiều sách nhất là bao nhiêu cuốn mỗi năm, nhóm đọc ít sách thì bao lâu mới đọc một cuốn... Nên ta cũng không vội vàng gì kết luận với con số mỗi người đọc một cuốn sách mỗi năm.

Có lẽ những người làm xuất bản hoặc các cơ quan làm văn hóa nên có những cuộc khảo sát, điều tra xã hội học nghiêm túc về việc đọc sách của người Việt, hơn là dựa vào số sách in ra hàng năm. Chẳng hạn, có thể tập trung vào các vấn đề sau: đối tượng đọc sách (lứa tuổi, nghề nghiệp, trình độ học vấn, địa bàn cư trú...), mục đích đọc sách (đọc để giải trí, đọc để tự học, đọc để nghiên cứu, đọc để làm việc, đọc để dễ ngủ...), đọc vào lúc nào (đọc lúc rảnh rỗi, đọc có giờ giấc cố định, đọc bất kỳ lúc nào...), đọc cách thức đọc sách (chỉ đọc đơn thuần, đọc có ghi chép, làm dấu, đọc có trích dẫn...), phương pháp đọc sách (đọc từ đầu đến cuối)... Tất nhiên còn có thể có nhiều nội dung khác nữa. Kết quả của các cuộc khảo sát này hẳn cho cái nhìn toàn cảnh hơn, phong phú hơn, chân thực hơn về việc đọc sách của người dân nước ta hiện nay. Qua đó, những người làm xuất bản, các cơ quan quản lý hẳn sẽ có những cách thức tác động phù hợp để khắc phục những mặt chưa tốt, chưa hay và phát huy hơn nữa những mặt tích cực, cũng như có những biện pháp điều chỉnh, quản lý thỏa đáng.

Học sinh, sinh viên đang đọc gì?

Dù có khảo sát hay không, ta vẫn nên quan tâm đến các biểu hiện sau. Đó là học sinh, sinh viên, thanh niên có thường đọc sách không, họ thường đọc loại sách gì và đọc để làm gì... Đây là lực lượng năng động, có trình độ, đang và sẽ là chủ nhân của xã hội, của đất nước, nên việc đọc sách nói riêng và trang bị kiến thức của họ là điều rất đáng chú ý, bởi điều đó sẽ tác động đến chiều hướng phát triển của xã hội, của đất nước. Đó là việc đọc sách của đội ngũ cán bộ công chức, viên chức, nói chung là những người đang làm việc trong bộ máy nhà nước. Đây là những người có trình độ học vấn cao, có tác động trực tiếp đến chính sách, đến các quyết định ảnh hưởng đến xã hội, có tiếp xúc đến người dân..., nên tri thức, nhận thức, kỹ năng, thái độ của họ (chứ không chỉ là trình độ học vấn) đều có thể ảnh hưởng đến niềm tin của người dân cũng như chất lượng quản lý, điều hành địa phương, đất nước. Đó là những loại sách đang bán chạy trên thị trường. Đây là một chỉ dấu cho thấy sự quan tâm của công chúng vào một thời điểm nhất định và sự quan tâm đó hẳn nhiên biểu thị một thực trạng xã hội nào đó. Chẳng hạn, rất nhiều người say sưa đọc truyện ngôn tình, tiểu thuyết kiếm hiệp... thì dường như đang có một bộ phận đang muốn "tránh" thực tại xã hội mà tìm đến một chân trời bay bổng, phi thực tế nào đó, vậy thì nguyên nhân là gì, có thể gây ra tác hại gì không... Hay có rất nhiều người thích đọc sách dạy ngoại ngữ hoặc sách ngoại văn thì điều này cũng có thể biểu thị thái độ của một bộ phận người dân đối với ngoại ngữ nói riêng và vấn đề hội nhập nói chung...

Việc đọc sách có thể mang một thông điệp nào đó ở một thời điểm cụ thể nào đó. Nên con số mỗi người đọc một cuốn sách mỗi năm hẳn là một biểu hiện đáng lưu ý, dù rằng bên cạnh đó, còn rất nhiều điều cũng đáng quan tâm nữa. Nên đọc sách đâu chỉ là đọc một cuốn sách!

NGUYỄN MINH HẢI