Di tích lịch sử là những ngôi nhà của người dân.

Điều khá thú vị, trong số các di tích lịch sử ghi dấu cuộc Cách mạng tháng Tám năm 1945 trên quê hương đất Quảng có ít nhất ba nhà dân (cơ sở cách mạng) đã được công nhận di tích lịch sử. Chỉ điều này thôi đã nói lên tinh thần đoàn kết, sức mạnh lòng dân dưới sự lãnh đạo của Đảng và Chủ tịch Hồ Chí Minh đã trở thành làn sóng mạnh mẽ nhất cuốn phăng mọi kẻ thù, làm nên thắng lợi của cuộc Cách mạng tháng Tám để khai sinh ra nước Việt Nam dân chủ cộng hòa - nhà nước công nông đầu tiên ở Đông Nam Châu Á.

Di tích đầu tiên mà chúng tôi nói đến đó là nhà ông Ung Tòng (Ung Bá Tòng), thôn Bích Sơn, xã Tam Xuân, TP Đà Nẵng. Tận mắt chứng kiến, giản đơn đây là một ngôi nhà dân rất bình thường, vốn là cơ sở cách mạng từ khi Đảng ta ra đời. Thế nhưng trong Cách mạng tháng Tám năm 1945, trước tình thế cách mạng trong nước diễn biến mau lẹ, Tỉnh ủy Quảng Nam đã chọn địa điểm rất bí mật đó là cơ sở nhà ông Ung Tòng triệu tập cuộc họp khẩn cấp từ chiều 12 đến ngày 13-8-1945 bàn kế hoạch chớp thời cơ khởi nghĩa.

Cuộc họp tại nhà ông Ung Tòng đang tiến hành giữa chiều 13-8-1945, thì từ Đà Nẵng đồng chí Huỳnh Ngọc Huệ vào cấp báo "Nhật Hoàng đã đầu hàng Đồng Minh". Nhờ quán triệt Chỉ thị Nhật- Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta của Trung ương về các khả năng cuộc khởi nghĩa của ta có thể nổ ra giành thắng lợi, ngay trong đêm 13-8 cuộc họp chuyển xuống nhà ông Nguyễn Chiến (Nguyễn Đình Chiến), nay thuộc thôn Khương Mỹ, xã Tam Xuân, TP Đà Nẵng. Từ cuộc họp này, Tỉnh ủy liền chuyển trọng tâm sang bàn chủ trương khởi nghĩa và quyết định: Phát động toàn dân trong tỉnh nổi dậy giành chính quyền. Chuyển tất cả các cấp ủy Đảng và Ủy ban Việt Minh các cấp thành Ủy ban bạo động khởi nghĩa giành chính quyền ở địa phương.

Với ý nghĩa vô cùng quan trọng, cơ sở cách mạng nhà ông Ung Tòng (Ung Bá Tòng) và cơ sở nhà ông Nguyễn Chiến (Nguyễn Đình Chiến)- nơi Tỉnh ủy Quảng Nam bàn bạc để phát lệnh khởi nghĩa giành chính quyền trong cách mạng tháng Tám năm 1945, đã lần lượt được công nhận là di tích lịch sử cấp tỉnh vào các năm 2005, 2011.

Ngôi nhà dân thứ ba (cơ sở cách mạng) mà chúng tôi tìm đến nay cũng chỉ có duy nhất tấm bia và ngôi nhà ngói cấp bốn không còn ai sinh sống. Đó là di tích lịch sử nhà ông Nguyễn Sang, ở thôn Dưỡng Mông, xã Xuân Phú, TP Đà Nẵng. Khác với di tích nhà ông Ung Bá Tòng và nhà ông Nguyễn Đình Chiến, nhà ông Nguyễn Sang (Cửu Sang), từ cuối tháng 4-1945, Tỉnh ủy liên lạc được với Trung ương Đảng và nhận được một số tài liệu của Trung ương đưa vào, trong đó có Chỉ thị "Nhật - Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta" của Ban Thường vụ Trung ương Đảng ra ngày 12-3-1945. Nhờ những tài liệu đó, Tỉnh ủy Quảng Nam kịp thời nắm bắt diễn biến tình hình thế giới, trong nước và những chỉ đạo của Trung ương để đề ra chủ trương đấu tranh thích hợp.

Ông Nguyễn Sang (còn gọi là Cửu Sang) sinh năm 1902 ở làng Dưỡng Mông. Trước Cách mạng tháng 8-1945, ông đi lính tuần sát, lái xe cho viên khâm sứ Trung kỳ. Tuy làm việc cho Pháp nhưng ông đã sớm giác ngộ cách mạng và được kết nạp vào Đảng Cộng sản Đông Dương tại Huế. Năm 1937, cơ sở bị bại lộ, ông bị địch bắt tra tấn dã man và giam cầm ở nhà lao Thừa Phủ (Thừa Thiên - Huế). Năm 1940, ông ra tù, trở về quê nhà và tiếp tục hoạt động cách mạng. Từ đây, nhà ông trở thành cơ sở nuôi giấu, bảo vệ nhiều cán bộ lãnh đạo của tỉnh và huyện lúc bấy giờ.

Thêm dấu ấn lịch sử đầy tự hào trên quê hương cách mạng

Tại phường Tam Kỳ, TP Đà Nẵng hiện nay có một di tích gắn liền cuộc tổng khởi nghĩa Cách mạng tháng Tám năm 1945, đó là di tích Phủ đường Tam Kỳ. Nơi đây vào năm Thành Thái thứ 18 (1906) nhà vua ra đạo dụ nâng huyện Hà Đông thành phủ và đổi tên thành Tam Kỳ. Phủ đường dời từ làng Chiên Đàn về thôn An Hòa nay thuộc phường Tam Kỳ.

Điều đặc biệt tại đây, ngày 19-8-1945 trước sức mạnh của quần chúng cách mạng nổi dậy cướp chính quyền, tri phủ Tam Kỳ đầu hàng giao phủ đường, nộp con dấu, tài liệu, súng đạn… cho quần chúng cách mạng. Ông Nguyễn Khách, một lão thành cách mạng, từng tham gia trong số quần chúng nổi dậy cướp chính quyền có nhà gần phủ đường cho hay: Theo kế hoạch của Ủy ban bạo động cách mạng địa phương trong ngày 18-8-1945, lực lượng quần chúng và tự vệ các xã tập trung vào các địa điểm quy định chuẩn bị cướp đồn Đại Lý (nay là địa điểm số 56 đường Trần Cao Vân) và giành chính quyền phủ lỵ.

Chiều 18-8, đoàn xe lực lượng vũ trang tỉnh từ Hội An do đồng chí Võ Toàn, tức Võ Chí Công dẫn đầu đã vào đến Tam Kỳ, phối hợp với lực lượng tự vệ vũ trang của phủ chiếm đồn Đại Lý, bắt tên đồn trưởng gian ác, thu toàn bộ vũ khí, sau đó chuyển lên chiếm phủ lỵ Tam Kỳ. Đồng chí Khưu Thúc Cự thay mặt Ủy ban bạo động thu nhận giấy tờ, con dấu do phủ trưởng Trần Kim Lý giao nộp. Tối 18-8-1945, chính quyền ở phủ Tam Kỳ đã hoàn toàn về tay nhân dân.

Điều không phải ai cũng biết, cũng chính tại phủ đường Tam Kỳ, đúng sáng 20-8-1945, trên 300 người dân đại diện cho 15 vạn nhân dân trong phủ chứng kiến lễ ra mắt Ủy ban cách mạng lâm thời phủ Tam Kỳ. Lần đầu tiên lá cờ đỏ sao vàng tung bay trên nóc phủ đường.

Theo sử liệu Đảng bộ địa phương, cùng với Tam Kỳ trong ngày 18-8-1945, các phủ, huyện Duy Xuyên, Điện Bàn, Quế Sơn, Thăng Bình, Tam Kỳ, Tiên Phước, Đại lộc cũng đã giành được chính quyền. Tại TP Đà Nẵng, đúng chín giờ sáng 26-8-1945, lực lượng khởi nghĩa ở đây nổi dậy tiếp thu toàn bộ công sở trong thành phố. Công cuộc khởi nghĩa giành chính quyền ở Đà Nẵng đã thành công.

80 năm trôi qua, lịch sử dân tộc bước vào một trang mới, song với mỗi một người dân Việt Nam, cách mạng tháng Tám năm 1945 mãi mãi là niềm tự hào, trang vàng chói lọi trong lịch sử dân tộc. Từ đây người dân thoát khỏi ách nô lệ, không còn làm thân trâu ngựa mà trở thành những chủ nhân của một nước Việt Nam độc lập, rũ bùn đứng dậy sáng lòa. Tìm về mỗi một di tích lịch sử hôm nay, bản thân càng trân trọng và yêu quý hơn mảnh đất quê mình, tự nhủ với lòng về trách nhiệm thiêng liêng đối với gia tài mà cha ông để lại.

"Ngày 18-8-1945, tuy chưa nhận được lệnh khởi nghĩa, song do thời cơ thuận lợi xuất hiện, thấm nhuần Chỉ thị lịch sử ngày 12-3-1945 của Ban Thường vụ Trung ương Đảng, Đảng bộ và Việt Minh các tỉnh Bắc Giang, Hải Dương, Hà Tĩnh, Quảng Nam, Mỹ Tho đã phát động và lãnh đạo quần chúng nổi dậy giành chính quyền ở tỉnh lỵ thắng lợi. Khởi nghĩa thành công nhanh chóng ở các tỉnh trên là biểu hiện sinh động tinh thần chủ động, sáng tạo, năng lực cách mạng dồi dào của các cấp bộ đảng, Việt Minh và quần chúng các địa phương". ("Lịch sử Đảng Cộng sản Việt Nam tập I (1930-1954)" - NXB Chính trị quốc gia sự thật).

Võ Văn Trường