"Đừng tuyệt vọng, tôi ơi đừng tuyệt vọng. Nắng vàng phai như một nỗi đời riêng. Đừng tuyệt vọng, em ơi đừng tuyệt vọng. Em hồn nhiên rồi em sẽ bình minh"- từng lời, từng lời ca khúc "Tôi ơi đừng tuyệt vọng" ấy vang lên trong từng góc nhà, con phố trong những ngày ảm đạm vì dịch COVID-19, như ánh nắng xua đi mây mù, như tia sáng trong hành trình chiến đấu cho sự sống. Và, hàng loạt các ca khúc khác Hãy yêu nhau đi, Mưa hồng, Cho đời chút ơn, Để gió cuốn đi, Mỗi ngày tôi chọn một niềm vui... với những thanh âm và ca từ đẹp như một lời ru, giúp người nghe lánh xa những toan tính ồn ào mà bình tâm mở cửa tâm hồn cho sự sống, niềm yêu thương chảy vào.

Nhạc của Trịnh không chỉ đẹp về giai điệu, mà còn rất đẹp về lời. Trên chặng đường phát triển ngôn ngữ tiếng Việt, Trịnh Công Sơn như một nhà phù thủy của ngôn từ, như một vị tướng tài ba, điều động đội quân ngôn ngữ một cách diệu xảo. Những sự vật tầm thường nhưng khi được "chiếc đũa thần" của ông gõ vào, lập tức biến thành lạ thường. "Nắng" thì ai chả thấy, nhưng chỉ có Trịnh Công Sơn mới thấy Nắng thủy tinh. "Mưa" đương nhiên ai chả biết, nhưng Mưa hồng thì riêng ông mới hay! Tương tự là Hạ trắng, Mắt xanh xao.

Nếu ở Nguyễn Du, tiếng Việt đẹp bởi sự chính xác, tính triết lý cao thì Trịnh Công Sơn ngược lại, ông phủ lên ngôn từ một lớp bóng, hư nhòe. Sự vật nào được Trịnh Công Sơn đụng đến cũng bớt thật đi và nghiễm nhiên khoác lên một thứ ánh sáng mới, đủ sức bước ra sân khấu của ngôn từ với vẻ mặt trang trọng. Cái "mỹ" của cụ Nguyễn là cái "mỹ" của hội họa tả thực, còn cái "đẹp" nơi ca từ Trịnh Công Sơn lại là cái "đẹp" bảng lảng, sương khói của hội họa siêu thực, ấn tượng. Không như Nguyễn Du tạo nên nàng Kiều - một giai nhân toàn bích - giữa cái toàn bích Trịnh Công Sơn chấm một nét hỏng và chính nét hỏng đó làm say lòng người: "Gió sẽ mừng vì tóc em bay/ Cho mây hờn ngủ quên trên vai/ Vai em gầy guộc nhỏ/ Như cánh vạc về chốn xa xôi" (Như cánh vạc bay).

Cụ Nguyễn có lúc phải thốt lên một câu: "Yêu nhau lại hóa bằng mười phụ nhau". Trịnh Công Sơn thì sao? Chẳng sao cả! Ông bình thản trước mọi tráo trở của cuộc đời. Trịnh Công Sơn lớn tiếng tuyên bố: "Yêu em yêu thêm tình phụ/ Yêu em lòng chợt từ bi bất ngờ". Đây là lời chú mở lối thiên đàng, là tình yêu cứu rỗi, chung cùng, vượt qua ranh giới thiện ác, vị kỷ của con người. Cái đẹp và cái buồn của ông có cái gì đó khác người. Như một nhà hiền triết phương Đông, Trịnh Công Sơn nhận ra cái tất yếu của cô đơn, cái hào hoa của thất bại, cái quyến rũ của triền dốc, cái ma lực của chén đắng. Do đó, bóng dáng cổ tích không hề xuất hiện trong các ca khúc của ông. Tình yêu cũng siêu hình, nỗi đau cũng siêu hình, tức là ít nhiều nhuốm màu sắc ý chí, tình yêu trở thành ý niệm.

Hình như máu lửa quê hương và sự ám ảnh về cái chết đã làm cuộc hôn phối cho một thế giới vừa hư vừa thực trong các ca khúc của Trịnh Công Sơn. Ông nhìn thấy cái tan ngay khi cái hợp đang thành tựu, cái biến dịch ngay trong cái khởi nguyên. "Ngày nào vừa đến đã xa muôn trùng" (Rồi như đá ngây ngô), "Từ lúc đưa em về là biết xa nghìn trùng" (Như cánh vạc bay), hay "Có chút lệ nhòa trong phút hôn nhau" (Bay đi lặng thầm), "Đã có nghìn trùng trên môi người tình/ Đã giấu nụ tàn bên trọng nụ hồng/ Có chớm lạnh lùng trên môi nồng nàn/ Có thoáng gập ghềnh trên con đường mòn" (Như một vết thương)...

Thoạt nghe thì bi lụy, không như Hãy yêu nhau đi, Mưa hồng, Cho đời chút ơn, Để gió cuốn đi, Mỗi ngày tôi chọn một niềm vui, tuy vậy dưới con mắt Trịnh Công Sơn, thần chết không đáng sợ. Ông tâm sự: "Cuối cùng không có gì khác hơn là sống và chết. Sống làm thế nào cho tràn đầy sự có mặt và chết cho tràn ngập cõi hư không. Phải đi đến tận cùng của hai cõi sống chết để làm tan biến những giấc mộng đời không thực". Bởi mọi sự vật đều thường biến, biến thiên theo những chu kỳ nhất định, không có cái gì trường cửu, kể cả tình yêu. Vì vậy, nghe nhạc Trịnh Công Sơn, thường bắt gặp một cái nhìn đầy ưu tư về thân phận.

Tương tự, ngôn ngữ mẹ đẻ trong nhạc Trịnh có một bộ mặt liêu trai, khác lạ đến thú vị: "Chợt hồn xanh buốt cho mình xót xa" (Diễm xưa), "Tay rong rêu muộn màng" (Ru ta ngậm ngùi), "Ngủ đi em tay xanh ngà ngọc" (Em hãy ngủ đi), "Bàn tay xôn xao đón ưu phiền" (Nắng thủy tinh)...

Trở lại với Nguyễn Du và xem cụ Nguyễn tả cảnh "Cỏ non xanh rợn chân trời/ Cành lê trắng điểm một vài bông hoa", một vẻ đẹp toàn bích của hội họa tả thực. Trịnh Công Sơn thì lại "Ôi áo xưa lồng lộng đã xô dạt trời chiều" (Tình nhớ), "Nghe tháng ngày chết trong thu vàng" (Nhìn những mùa thu đi), đích thị là đỉnh cao của hội họa ấn tượng, siêu thực. Nhóm tâm trạng của Nguyễn Du "Từ nay góc bể chân trời/ Nắng mưa thui thủi quê người một thân" (Truyện Kiều). Trọng âm nằm ở chữ "một" âm trắc, chữ "thân" âm bằng theo sau tạo thành âm hưởng buồn như một kết tốt đen của sự cô quạnh. Câu thơ đạt đến sự chuẩn mực của nền văn học cổ điển. Cũng là một thân, cũng là sự cô đơn vô tận của kiếp người trong cõi trần ai nhưng Trịnh Công Sơn lại dùng chữ "với" cực hay: "Đời như vô tận/ Một mình tôi về/ Một mình tôi về, với tôi" (Lặng lẽ nơi này).

Dưới đôi cánh thi ca thiên tài của mình, Trịnh Công Sơn một lần nữa đưa ngôn ngữ mẹ đẻ vỗ cánh bay lên. Ông khái quát hóa sự vật thành biểu tượng. Ngôn ngữ của Trịnh Công Sơn có sức len lỏi vào những tế bào người nghe và làm cho các tế bào bừng tỉnh, cộng hưởng, run rẩy không thôi. Trịnh Công Sơn không chỉ dừng lại ở nhà phù thủy ngôn từ, còn là nhà sáng tạo ngôn ngữ.

Trịnh Chu