Mục đồng học bài (tranh Đông Hồ).

Cưỡi trâu về nhà (bức thứ 6 trong bộ tranh Chăn trâu).

Dưới ánh trăng (tranh Thành Chương).

(Cadn.com.vn) - Nhắc đến hình tượng con trâu trong nghệ thuật tạo hình, phần lớn mọi người đều nhanh chóng nhớ ngay đến bộ tranh Thập mục ngưu đồ, tức 10 bức tranh chăn trâu nổi tiếng trong Thiền tông, tương ứng với quá trình hành đạo của một người phát nguyện đạt Giác ngộ. Bộ tranh này cũng được xem là biểu hiện cô đọng nhất, trình bày tinh hoa của Phật giáo Đại thừa, được sáng tạo trong thời nhà Tống (960-1279) và ngay từ đầu đã được xem như những bức họa tiêu biểu, trình bày tinh hoa, cốt tủy của Thiền Trung Hoa.

Mặc dù có tài liệu cho rằng, có từ 4-6 bộ tranh chăn trâu khác nhau, nhưng nổi danh nhất và cũng bao hàm ý nghĩa nhất vẫn là bộ với 10 bức tranh của Thiền sư Khuếch Am Sư Viễn (1150), được lưu lại trong bản sao của họa sĩ người Nhật tên Châu Văn (1460). Một bộ khác với 6 bức tranh cũng thường được nhắc đến. Ban đầu, Thiền sư Thanh Cư chỉ vẽ có 5 bức nhưng sau, Thiền sư Tự Đắc (thế kỷ XII) vẽ thêm bức tranh thứ 6. Trong bộ này, con trâu dần dần trắng ra và cuối cùng thì trắng hoàn toàn, một biểu tượng cho chân tâm thanh tịnh, vô cấu. Riêng 10 bức tranh của Thiền sư Khuếch Am Sư Viễn được chú thích rất rõ và  được nhiều người biết qua tập Thiền luận của Daisetz Teitaro Suzuki (bản dịch của Trúc Thiên và Tuệ Sĩ). Điển hình như ở bài tụng Cưỡi trâu về nhà (Kị ngưu quy gia) của Thiền sư Khuếch Am được Thích Thanh Từ dịch:

Cưỡi trâu thong thả trở về nhà

Tiếng sáo vi vu tiễn vãn hà

Một nhịp một ca vô hạn ý

Tri âm nào phải động môi à

Đối với người Việt Nam, theo Giáo sư Sử học Trần Quốc Vượng, hình tượng con trâu bằng đất nung đã được giới khảo cổ tìm thấy trong các di chỉ Tiên Hội, Đồng Đậu... có niên đại hơn 3.000 năm trước. Vật trang sức hình đầu trâu bằng đá quý, mài nhẵn bóng, đã tìm thấy ở di chỉ Đình Chàng - Hà Nội, cũng có tuổi trên dưới 3.000 năm. Trong 15 bộ lạc hợp thành nước Văn Lang của các vua Hùng có hẳn một bộ lạc mang tên Trâu. Giữa đêm trường Bắc thuộc, sách Giao châu ký (thế kỷ III) ghi lại hình ảnh trẻ mục đồng Việt Nam véo von thổi sáo trên lưng trâu trên đường thôn, ngõ xóm.

Vào thế kỷ XVII-XVIII, hình tượng con Trâu hiện diện khá nhiều trong tranh dân gian và điêu khắc gỗ đình làng. Đặc biệt, với dòng tranh Đông Hồ, người dân Việt cảm thấy gần gũi vì tranh lột tả những hình ảnh làng quê Việt Nam, mà trong đó, con trâu tượng trưng cho sự cần cù, chịu thương chịu khó, chất phác nhưng cao thượng với những nét ngộ nghĩnh chân quê lột tả được cái tinh nghịch tiềm ẩn trong mỗi người nông dã.

Bước sang nền mỹ thuật đương đại, hình tượng con trâu cũng là một đề tài khá được ưa chuộng trong tranh của nhiều họa sĩ  bậc thầy như: Nguyễn Sáng (Chọi trâu), Nguyễn Tư Nghiêm (Con nghé, 12 con giống), Tô Ngọc Vân (Con trâu quả thực)... Họa sĩ Lưu Công Nhân có câu trả lời khá thú vị trước câu hỏi: “Tổng kết cuộc đời sáng tạo, ông thấy mình được những gì?” (một trong những bài báo phỏng vấn cuối cùng trước khi ông qua đời), ông đã nói: “Tôi thấy mình vẽ được mỗi “con trâu”. Nhà sưu tập Việt Chiến kể lại câu chuyện vui về người bạn Bùi Xuân Phái của mình: “Một lần, khi đang chuẩn bị ý tưởng vẽ con trâu, Bùi Xuân Phái đã đến hỏi tôi: “Chiến ơi, hai cái tai và hai cái sừng của con trâu, cái nào nằm ở vị trí trước”. Tôi bảo: “Anh đã vẽ từ năm mười mấy tuổi đến giờ mà anh lại hỏi tôi về con trâu à?” - Bùi Xuân Phái bảo: “Đấy, mình vẽ từ năm mười mấy tuổi, giờ hơn 60 tuổi mà vẽ con trâu cũng không xong, thế mà họa sĩ trẻ bây giờ bảo nó không cần đi thực tập nó cũng vẽ được. Như thế thì “láo quá”.

Đáng chú ý, những năm gần đây, họa sĩ Thành Chương được giới thưởng ngoạn rất ấn tượng về 2 hình ảnh thường xuyên được lặp đi lặp lại trong tư tưởng của anh, là hình tượng con trâu và gương mặt tự họa. Về hình tượng con trâu, Thành Chương lý giải: “Tôi sinh ra ở nông thôn, từng có tuổi thơ chăn trâu cắt cỏ nên trong tiềm thức lúc nào cũng hiện lên hình ảnh trong sáng, đẹp đẽ của con trâu và cánh đồng. Người Việt ta có câu nói thật chính xác “Con trâu là đầu cơ nghiệp”. Ở nông thôn, việc đánh giá một em bé ngoan hay không cũng là qua việc nó đối xử với con trâu như thế nào. Con trâu là hình ảnh biểu tượng cho nền văn minh lúa nước, biểu tượng cho văn hóa và kinh tế Việt Nam. Những năm tôi ở bộ đội, mỗi khi hành quân qua những ngôi làng, hình ảnh những đứa bé chăn trâu trên cánh đồng thường mang tới cho tôi một cảm xúc rất mạnh mẽ. Hình ảnh con trâu gắn bó với nền nông nghiệp của nhiều nước Châu Á, nhưng ở Việt Nam, tinh thần và tình cảm của con người với con trâu là rất khác biệt. Con trâu là một thành viên trong gia đình nông dân Việt Nam. Khi tôi vẽ con trâu tôi luôn cố gắng thể hiện tinh thần gần gũi, gắn bó mật thiết ấy”.               

Trần Trung Sáng