(Cadn.com.vn) - Mới đây, nhân dịp một người bạn nhờ chụp một số bức ảnh về văn hóa Hrê, tôi lặn lội lên làng Teng, H. Ba Tơ (Quảng Ngãi) và thật ngỡ ngàng về ngôi làng mang dáng nét cổ truyền với nghề dệt thổ cẩm đã gần như hoàn toàn “ngói hóa”. Tôi không khỏi đượm buồn vì thêm một yếu tố cơ bản nữa của văn hóa tộc người có thể sẽ không còn lưu giữ được.

Cũng như nhiều dân tộc khác ở miền núi, người Hrê ở miền tây tỉnh Quảng Ngãi vốn ở nhà sàn. Nhà sàn Hrê có tiết diện hình chữ nhật dài, dành cho từng gia đình cư ngụ. Bên trong dành cho ăn, ngủ, hai đầu có chừa trống và có lan can, gọi là tra; tra phía trước dành cho tiếp khách nam, tra phía sau dùng sinh hoạt của phụ nữ.  Vách nhà “thượng thách hạ thu” (trên to dưới nhỏ), thường làm bằng nứa đập dập. Hông nhà có các cửa lên xuống. Cửa trước, cửa sau có trang trí, tuy cũng chỉ bằng tre. Hai hàng cột chống giữ ngôi nhà thường là cây ké, chôn dưới đất lâu năm không mục, không bị mối ăn.

Mái nhà lợp tranh. Đã từ bao đời, người Hrê luôn sống trong ngôi nhà như vậy. Nhiều ngôi nhà châu tuần nhau thành làng. Bản thân ngôi nhà sàn là một di sản văn hóa và hầu hết các giá trị văn hóa cổ truyền của đồng bào Hrê đều diễn ra trong nhà, trong làng. Ấy là nơi diễn ra lễ hội lớn như hội đâm trâu, hội mùa, sinh hoạt văn hóa văn nghệ như kể chuyện cổ, hát những làn điệu dân ca: ca lêu, ca choi, nơi túc chinh, nhảy múa...

Nhà sàn Hrê chỉ còn lơ thơ...

Chỉ khoảng 5 năm trước, chúng tôi vẫn đinh ninh rằng ngôi nhà sàn dài của người Hrê kiểu như ở làng Teng sẽ tồn tại mãi mãi cùng văn hóa dân tộc. Ấy vậy mà... Tháng 3-2008, tôi có dịp đi dọc phía đông nam H. Sơn Hà, dọc lưu vực sông Rhe, từ Sơn Hạ đến Sơn Giang, Sơn Linh, Sơn Cao, thấy nhà sàn của đồng bào Hrê cũng chỉ còn lác đác, trong khi nhà ngói chiếm phần lớn. Hỏi vì sao vậy? Một cán bộ văn hóa sở tại giải thích: nhà cổ truyền nhiều cái đã hư mục phần mái, vách, mà tranh không có, vật liệu núi rừng không còn; có người khá giả lên mua được xe máy, tivi mà ở nhà sàn không biết để đâu, vậy nên bà con xây nhà gạch cho tiện. Có thể đó là một quy luật phát triển của xã hội, không thể cưỡng lại được, không thể níu kéo cái không thể giữ được nữa rồi...

Chưa có một con số thống kê chính thức nào, nhưng đi các H. Sơn Hà, Minh Long, Ba Tơ, nơi tập trung sinh sống của người Hrê, có thể thấy rõ trong các làng, những ngôi nhà trệt đã thay thế phần lớn nhà sàn. Số ngôi nhà sàn còn lại đều là những ngôi nhà dựng đã quá lâu, tường vách, mái tranh phần nhiều đã mục. Nhiều nơi bà con có ý thức lưu giữ thì thay mái tranh bằng mái ngói, còn lại giữ nguyên cấu kiện ngôi nhà, thế là cũng đỡ. Nhưng cũng có nơi, bà con tiện tay dọn luôn nhà sàn xây nhà trệt.

Ngôi nhà sàn cổ truyền là một không gian tồn tại chính yếu của văn hóa tộc người. Một dân tộc không còn duy trì được ngôi nhà truyền thống của mình thì phần hao hụt tài sản văn hóa dân tộc trong đó không phải nhỏ. Không quá muộn, nhưng cũng không quá sớm để cảnh báo: cần phải nhận thức về sự mất mát nhà sàn Hrê và có giải pháp kịp thời để giúp đồng bào duy trì nhà sàn Hrê nhằm bảo tồn văn hóa dân tộc.

Minh Tuệ