“Phục sinh” văn hóa ngủ đò sông Hương-tại sao không?

Thứ bảy, 23/09/2017 10:27

Huế có 350 năm là thủ phủ Đàng Trong và Kinh Đô triều Nguyễn. Dòng sông Hương thơ mộng đã thành nơi sinh hoạt văn hóa không thể thiếu hàng đêm của các ông hoàng, bà chúa, những quan lại, sĩ tử, tao nhân mặc khách mọi miền đất nước tụ về. Những làng vườn hoa thơm trái ngọt bên sông xanh tươi, trù phú như Hương Hồ, Nguyệt Biều, Kim Long, Vĩ Dạ... đã làm cho sông Hương về đây dùng dằng nấn ná không muốn chảy. Dòng sông qua bao ghềnh thác, quanh co uốn khúc bên những rừng thạch xương bồ, để về đây tĩnh lặng tỏa hương. Chính cái đoạn sông “không nơi nào có được” ấy đã làm nên chiều sâu tâm linh Huế. Khoắt khuya nào đó, ta đang ngủ say, bỗng vẳng lên điệu hò mái nhì xao xuyến như gọi trong mơ, tỉnh dậy hóa ra là thực. Giọng hò con gái từ một con đò đêm nào đó từ dưới sông vọng lên lay thức tâm can. Vâng, những con đò đêm sông Hương không ngủ, mà cần mẫn chở lời ca tiếng hát, chở niềm tri ân tri kỷ, chở cả giấc hoa của bao lữ khách giang hồ. Từ đó sinh ra cái thú “ngủ đò”.

Gọi là ngủ đò nhưng thực ra là xuống đò đêm để thức với sông Hương, để tìm về chính mình trong lắng sâu trời nước. Xuống đò để nghĩ ngợi việc nước, việc văn, việc đời, để thoát đời trần tục... Nhiều người xuống đò để suốt đêm được nghe đờn ca xướng hát, để nhâm nhi chén rượu đàm đạo văn chương, để tìm bạn thâm giao; để có riêng một cõi lứa đôi, để chơi trăng, thưởng gió, để nghe câu chuyện canh trường… Trên con đò xưa, không chỉ có đàn ca Huế, mà hình như khi cuộc vui đến độ, thì ai có thơ đọc thơ, sĩ tử Nam Bộ thì cứ cải lương, vọng cổ, Bắc thì Quan họ, ca trù… Đam mê nhất những đêm “ngủ đò” xưa là thú thả thơ. Đây là trò chơi đỏ đen rất quý phái đo lòng yêu thơ, chơi chữ. Nghe nói nhà thơ Lưu Trọng Lư, thời đôi mươi, vào Kinh đèn sách, bỗng gặp rồi mê đắm tiếng đàn nguyệt của cô gái Huế, thế là anh chị rủ nhau xuống đò tâm sự thơ ca, đàn hát suốt mấy đêm ngày. Văn Cao “ngủ đò” để đàn ca cùng kỹ nữ trong “một đêm đàm lạnh trên sông Huế: Giọng hát sầu chi phấn nữ ơi/Từng canh trời điểm một sao rơi / Tà tà trăng lặn hiu hiu gió/ Ánh lửa chài xa thấp thoáng trôi... Những đêm trên đò sông Hương ấy đã cho người nhạc sĩ tài hoa cảm hứng để viết những bản nhạc Sông Hương, Thiên thai, Trương Chi, Suối mơ… Nhà thơ, nhạc sĩ Nguyễn Trọng Tạo, một đêm say trên con đò Huế, đã phát hiện ra một hình tượng thật ấn tượng: Sông Hương hóa rượu ta đến uống/ Ta tỉnh đền đài ngả nghiêng say! Sau đó anh còn viết bản nhạc “Sông Thơm”…

Du thuyền trên sông Hương.

Ấy, thú vui “ngủ đò” sông Hương khởi nguồn là vậy. Gọi là ngủ đò nhưng người xuống đò sông Hương không ai ngủ cả. Ấy là nói con đò chở khách tao nhân. Trên sông Hương ban đêm còn có đò phục vụ, tức đò bán bún bò giò heo, bánh nậm, bánh bèo, trứng vịt lộn, chè hạt sen, chè đậu ván… Mỗi thứ thức ăn có một con đò nhỏ, với ngọn đèn hoa kỳ thao thức trong đêm, sẵn sàng cặp mạn khi nghe tiếng “ới” của chủ đò. Thế nên, có thú vui tao nhã, thì cũng dần có lạc thú trần tục. Thế rồi, cứ nghe nói đến “ngủ đò” là nghĩ ngay đến sự mua hoa bán nguyệt, xấu xa, trần tục. Đó là ý nghĩ không công bằng, oan cho sông Hương! Thực ra chuyện “ngủ đò mặn” ấy ngày xưa cũng có. Nhưng mỗi loại người có một nhu cầu văn hóa của mình, họ chọn loại đò để mà xuống!

Khi đêm xuống. Thuyền rời bến chạy máy (hoặc chèo tay nếu khách yêu cầu), ngược sông lên Hòn Chén hoặc Hương Hồ thì dừng lại, tắt máy, rồi thả trôi. Những điệu ca Huế, những thú chơi lịch lãm như thả thơ, bình thơ, hoặc lời thủ thỉ câu chuyện canh trường bắt đầu. Đò trôi đến Thiên Mụ hoặc Phu Văn Lâu thì buông neo. Lúc này đã về khuya, sương trăng huyền ảo, chén thù tạc nặng lòng, không ai ngủ được. Lại đàn, lại hát, lại trằn trọc nghe eo óc tiếng gà... Đói thì ăn, say thì nằm gối đầu lên cánh tay kỹ nữ mà nghe nàng lẩy Kiều...Thật thi vị. Ngủ thiếp đi cũng chẳng việc gì, vì nàng vẫn thức đợi, vẫn phe phẩy chiếc quạt giấy trên tay. Tinh sương thì đò nhổ neo xuôi về bến, bịn rịn chia tay, mơ màng cứ ngỡ mình vừa qua một kiếp người, phù vân, thương cảm.

Con đò sông Hương phục vụ thú “ngủ đò” (như đò ca Huế, thuyền rồng, thuyền phụng) được kết cấu rất tao nhã, khác với các loại đò trong Nam, ngoài Bắc, lại hoàn toàn khác với đò bán hàng, đò đánh cá, đò vận chuyển trên sông Hương. Các loại đò khác cứ thống thống từ lái đến mũi, ở giữa chỉ có cái mui che. Còn đó sông Hương phục vụ khách “ngủ đò” bao giờ cũng có bốn phần: Phần mũi là khoảng không gian để du khách ngồi hóng gió, ngắm trăng, ngắm cảnh vật đôi bờ. Tiếp theo là khoang thuyền dành cho khách. Ở khoang này, có mui vòm đóng bằng tôn hoặc gỗ, có cửa để vào ra đóng mở. Bên trong người ta thiết kế có phòng ngủ, có sàn gỗ làm nơi trải chiếu để uống rượu, ngâm thơ, hoặc nghe đàn hát. Khoang tiếp theo là chỗ ở của gia đình chủ đò, cũng có mui vòm, có cửa đóng mở, có sàn trải chiếu để ngủ, cách biệt hẳn với gian ngủ, chơi của khách. Sau cùng là chỗ để máy đò, bánh lái để người lái thuyền điều khiển đò. Nghĩa là con đò Huế giống như một ngôi nhà di động. Khách xuống đò hoàn toàn tự do, không ngại chủ đò nghe ngóng, hay nhìn thấy. Phục vụ khách trên Sông Hương, ngoài loại đò đơn, còn có loại đò đôi, tức hai con đò kết lại, gọi là bằng. Ở trên những chiếc bằng, người ta thiết kế cả sân khấu, chỗ ngồi có ghế cho khán giả, lại có cả hai phòng ngủ giường nệm rất đàng hoàng. Các đò ca Huế, nhà hàng nổi trên sông hiện nay đều theo thiết kế này. Cũng có những “cô gái trên sông”, chuyên thuê đò để cùng du khách đàn ca xướng hát. Những người con gái đó tuyệt nhiên không bao giờ là chủ đò. Nên các nhà văn viết cô lái đò sông Hương đi bán hoa là không đúng thực tế với bất cứ cô gái lái đò nào ở Huế!

Festival Huế - 2000, tỉnh Thừa Thiên -Huế đã có chủ trương cho dân đăng ký phòng trọ trên sông Hương. Mấy chục hộ đò đã đăng ký đón khách trên sông. Nghe nói đã có vài ba đò đón được khách Festival. Đó là sự cởi mở đáng khích lệ để cho văn hóa ngủ đò trên sông Hương phục sinh. Vâng, du lịch ngủ đò, sao lại không?

NGÔ MINH