Sứ mệnh 100 năm trong kỷ nguyên số
Báo chí cách mạng Việt Nam đã tròn 100 năm. Một thế kỷ trôi qua còn lấp lánh bao nhiêu gương mặt nhà báo nhiều thế hệ. Nhiệt huyết và đam mê của từng người làm báo chưa bao giờ hao hụt, nhưng sứ mệnh trăm năm của báo chí cách mạng Việt Nam vẫn đang cần những sự dịch chuyển phù hợp để thích ứng kỷ nguyên số.
Trước sự bành trướng của điện thoại thông minh và các ứng dụng trí tuệ nhân tạo AI, báo chí Việt Nam bắt buộc phải bước vào một giai đoạn khác, mở rộng thông tin để tồn tại và tận dụng công nghệ để phát triển. Yếu tố sống còn của báo chí hôm nay, không phải là được quy hoạch về quản lý như thế nào, mà là tự quy hoạch về nội dung như thế nào để thành một hệ sinh thái truyền thông đa phương tiện có thể giữ chân công chúng, đồng hành cùng công chúng.
Báo chí cách mạng Việt Nam vừa trải qua một đợt tinh gọn và sáp nhập trên quy mô sâu rộng, vấn đề nâng cao chất lượng để phục vụ cộng đồng càng được đặt ra một cách cấp thiết. Thử nhìn lại hành trình 100 năm, thì một phần tư thế kỷ XXI vừa trôi qua đã chứng kiến nhiều thăng trầm của thể loại báo giấy. Ở các đô thị lớn như Hà Nội, TPHCM và Đà Nẵng lần lượt chứng kiến sự thưa vắng của các sạp báo. Không duy trì được hệ thống phát hành, báo giấy có bổ ích và hấp dẫn đến đâu, cũng không thể đến tay bạn đọc. Đồng thời, kênh đặt báo dài hạn qua bưu điện cũng đã chuyển qua phương thức tính cước theo cung đường vận chuyển. Càng về vùng sâu vùng xa thì chi phí phát hành càng đắt. Chi phí phát hành gần bằng giá bán, thì ai còn mặn mà đưa báo giấy về nông thôn?
Tiếng kêu đứt ruột của báo giấy vang lên. Để tiếp tục bám trụ, các tòa soạn chỉ còn một con đường duy nhất, nhảy lên không gian ảo và cạnh tranh với mạng xã hội. Rất nhiều tờ báo chấp nhận thực tế, ấn phẩm báo giấy chỉ đầu tư cầm chừng, và dồn mọi nguồn lực cho báo điện tử. Thông tin không còn phân định hàng ngày nữa, mà phân định hàng giờ, thậm chí hàng phút. Vậy, dịch chuyển qua báo điện tử thì các cơ quan truyền thông sẽ yên tâm hành nghề chăng? Vâng, báo điện tử sẽ tha hồ tung tẩy, nếu không có mạng xã hội và điện thoại thông minh.
Trước đây, những nhà báo nhạy cảm từng lo ngại dòng thác nhà nhà viết blog người người viết blog sẽ làm ảnh hưởng thị trường báo chí. Thế nhưng, dù hai nền tảng BlogSpot và WordPress có chiêu mộ cỡ nào thì lực lượng viết blog cũng khá mỏng. Lý do, viết blog không khác gì viết báo, cũng cần cấu trúc như một bài báo hoàn chỉnh, rất tốn thời gian và tâm tư. Ngược lại, Facebook cho không gian mới mẻ hơn và tương tác tích cực hơn. Trên Facebook, ai cũng có thể làm “nhà báo công dân” mà không còn bất kỳ quy chuẩn gì. Vậy là Facebook trở thành thế lực, gây sức ép kinh khủng lên báo chí chính thống.Thông tin trên Facebook ít được tin cậy?
Đúng là trên Facebook có nhiều thông tin giả mạo và thông tin sai lệch, nhưng những thuật toán của Facebook tạo điều kiện cho mỗi trang cá nhân được liên kết đến đối tượng cụ thể và có cùng tần số nhận thức lẫn thẩm mỹ. Đừng nghĩ một lượt like hay mỗi lượt share hoàn toàn ngẫu nhiên. Facebook muôn hình vạn trạng, thông tin thô sơ thì kết nối với người đọc thô sơ, còn thông tin thô bạo thì kết nối với người đọc thô bạo. Facebook và Google chia lại thị phần quảng cáo của báo chí. Đồng thời, Facebook và Google cũng nắm thế thượng phong trên thị trường truyền thông của Việt Nam.
Đáng lưu ý hơn, những hành vi ngỡ là giá trị ảo trên Facebook lại mang đến lợi ích thật. Và sự hình thành các nhân vật có sức ảnh hưởng trên mạng - KOLs (Key Opinions Leaders) cũng buộc các nhà báo đích thực phải chột dạ ngẫm nghĩ lại sứ mệnh đưa tin của mình. Một bài báo công phu có thể so sánh với một status ngàn like trên Facebook không? Đấy là câu hỏi cực kỳ nghiêm túc mà cũng cực kỳ đau đáu cho những ai còn xác định theo đuổi nghiệp báo. Chưa kể, Youtuber và TikToker cũng chen lấn “tác nghiệp” như những “người sáng tạo nội dung số” hồn nhiên và bát nháo.
Để chấn chỉnh mạng xã hội, không chỉ có Luật An ninh mạng, mà Hội Nhà báo Việt Nam cũng sốt ruột ban hành Quy tắc sử dụng mạng xã hội của người làm báo Việt Nam gồm 3 chương 7 điều. Thế nhưng, để cạnh tranh với mạng xã hội, thì báo chí không có con đường nào khác là tự quy hoạch nội dung một cách chuyên nghiệp và hấp dẫn. Đã qua rồi cái thời nhà báo chỉ hồn nhiên đưa tin đơn thuần. Các doanh nghiệp bây giờ không chỉ hứng thú quảng cáo trên Facebook hoặc Youtube, mà còn có cả đội ngũ truyền thông chuyên nghiệp.
Một thông cáo báo chí được phát ra, mà nhà báo chỉ chép lại thì không ai cần nhà báo nữa. Hay nói cụ thể hơn, bạn đọc không còn để mắt đến những nhà báo chỉ tác nghiệp giống như nhân viên PR. Bạn đọc đòi hỏi nhà báo phải biết phân tích và đánh giá thông tin theo một góc nhìn riêng biệt, mà công chúng bình thường không thể viết trên Facebook để ngạo nghễ xưng danh “người sáng tạo nội dung số”. Nghĩa là tương lai của báo chí sẽ khước từ những người không biết làm gì thì đi làm báo như một nghề phổ thông, mà chỉ dung nạp những người sinh ra để làm báo với tư duy thiên bẩm và khả năng rèn luyện thật sự.
Nhiều năm qua, làng báo có không ít phóng viên đi bốc thơm doanh nghiệp để xin tài trợ, hoặc đi đe dọa doanh nghiệp để lấy quảng cáo, thậm chí có không ít phóng viên đi “đánh đấm” để tống tiền cơ sở. Thực trạng hoành hành của những phóng viên “tay sai” nửa mùa ấy rồi đến lúc phải chấm dứt. Nhà báo phải đi lại chính đạo bằng trình độ và tâm huyết của mình. Những loại tin tức giật gân để câu view cũng không thể trường tồn, vì bạn đọc ngày càng tỉnh táo hơn. Cuộc sống hiện đại rất bận rộn với trăm thứ phải to toan và trăm thứ để thụ hưởng, bạn đọc chỉ bỏ thời gian và bỏ tiền bạc cho những thông tin bổ ích và thiết thực. Và từng ngày, báo điện tử sẽ thấm thía rằng những kỹ năng online với kỹ thuật “từ khóa” hay thao tác SEO kích hoạt công chúng “đu trend” cũng không thể nào an ủi sự tự trọng của những người làm báo chân chính. Để tờ báo có được chỗ đứng trong cộng đồng, thì nhà báo không thể là những kẻ nghiện view và càng không phải là những nghiện view.
Báo chí Việt Nam đã được quy hoạch lại và chuyển hướng theo phương thức đa phương tiện và mô hình tòa soạn hội tụ. Báo giấy buộc phải nhắm vào đối tượng độc giả khu biệt và báo điện tử buộc phải áp dụng các yếu tố trình diễn. Dĩ nhiên, nếu yếu tố trình diễn của báo điện tử chỉ có các clip thì không thể bằng các đài truyền hình. Yếu tố trình diễn của báo điện tử nằm ở những nghiệp vụ nâng cao như Long-form và E-magazine. Và ở đó, mỗi nhà báo trình diễn bút lực, trình diễn ngôn ngữ, trình diễn cá tính, trình diễn thao thức.
Sứ mệnh trăm năm của báo chí cách mạng Việt Nam tiếp tục thắp lên ngọn lửa cống hiến cho các nhà báo nước ta. Xã hội văn minh luôn ủy thác quyền lợi tinh thần cho báo chí. Cho nên, giá trị tiêu biểu mà báo chí phải đảm đương là không ngừng bồi đắp công bằng và chân lý để cộng đồng trường tồn hưng thịnh. Kỷ nguyên số chỉ kiến tạo một môi trường kỹ thuật khác, còn vai trò nhà báo vẫn minh định trên nền tảng đạo đức và trách nhiệm phụng sự dân tộc, phụng sự thời đại. Bước tiếp truyền thống báo chí cách mạng, những người làm báo Việt Nam có thể tự tin khẳng định, phẩm chất riêng biệt của mỗi nhà báo, sự rung động riêng biệt của mỗi nhà báo, không có trí tuệ nhân tạo nào có thể làm thay.
LÊ THIẾU NHƠN