Uy danh một thời

(Cadn.com.vn) - Chỉ riêng cái tên Thần công (tức thần chiến đấu) đã cho thấy sự kính trọng của người xưa về loại vũ khí có sức mạnh như thần này. Xưa kia, ai đi qua trước một khẩu thần công phải ngả nón cúi chào, quan võ được thăng quan phải đến trước bàn thờ Thần công để tạ lễ... Giới nghiên cứu Sử học khoái nhất là sự kiện Thế tử Nguyễn Phúc Lan đánh tan tác một chiến thuyền của Hà Lan bằng thần công và khiến họ vô cùng khiếp sợ. Tôi đọc trong các bút ký lữ hành thấy người phương Tây vào thế kỷ XVII và XVIII hết sức nể sợ thần công và chiến thuyền của Đại Việt. Một người bạn làm hướng dẫn viên du lịch tại Đà Nẵng có lần hỏi tôi: “Nè, tui đi đâu cũng thấy thần công, không biết hắn bắn chát ra làm răng, ngó như cục sắt vụn có gì ghê gớm đâu!”.

Đúng, để bắn được “cục sắt vụn” đó không dễ chút nào: người ta nhồi thuốc, bỏ vào bụng súng, họng súng có quả bi tròn bằng sắt hoặc gang nhiều kích cỡ, dùng một nùi lửa (dạng dây cháy chậm) dẫn đến khối thuốc nổ trong bụng súng rồi... châm ngòi. Bởi thế mới có chuyện trước khi đánh vào Đà Nẵng một năm, một viên đại úy người Pháp tấn công vào thành Điện Hải phá hủy mấy pháo đài tại đây rồi lấy đinh đóng vào lỗ châm ngòi của 66 khẩu thần công và thế là chúng... tiêu. Đó là chưa nói, viên đạn bay ra khỏi nòng súng rơi cách đó vài trăm mét, trúng ai thì trúng, không trúng... thì thôi. Cho nên Phan Tây Hồ tiên sinh từng giễu việc quân lính triều đình Huế đánh Pháp tại Đà Nẵng bằng súng thần công là “bắn thì phát vẹo, phát xiêu”!

* Nhân kỷ niệm 150 năm Ngày nhân dân Đà Nẵng nổ súng kháng Pháp, từ ngày 29-8 đến 5-9, tại tiền sảnh Nhà hát Trưng Vương, Bảo tàng Đà Nẵng trưng bày triển lãm 150 tư liệu, hiện vật, hình ảnh liên quan đến sự kiện này. Trong đó, một sa bàn rộng 12m2, do bảo tàng thực hiện vừa hoàn thành giới thiệu rõ nét hơn hệ thống phòng thủ của triều Nguyễn và diễn biến từng trận đánh ở mặt trận Đà Nẵng từ ngày 1-9-1858 đến 23-3-1860, khi quân Pháp rút khỏi Đà Nẵng. Đặc biệt, tại triển lãm này, Bảo tàng Đà Nẵng công bố bổ sung thêm 50 tư liệu, hình ảnh, hiện vật quý về Đà Nẵng xưa, Đà Nẵng giai đoạn 1858-1860 qua tranh khắc của người Pháp được khai thác từ Thư viện Quốc gia Pháp ở Paris, Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II, Bảo tàng Lịch sử Việt Nam, Bảo tàng TP Hồ Chí Minh... T.N

Trong một đoạn nhật ký, một viên sĩ quan Pháp tham gia đánh vào thành Điện Hải viết rằng: “Một loạt thần công của họ bay vèo qua đầu chúng tôi rồi rơi tõm xuống nước ở phía sau”. Một chi tiết làm tôi chú ý là người Pháp khen súng thần công của Việt Nam đẹp. Vì vậy, khi đánh chiếm được thành Điện Hải ngày 1-9-1858, liên quân Pháp - Tây Ban Nha thu của ta 450 khẩu thần công, Trung tướng Rigault de Genouilly đã không quên chọn 2 khẩu thần công đẹp nhất làm quà dâng lên vua Napoleon III và Nữ hoàng Tây Ban Nha. Tuy nhiên, sau đó ít lâu, thần công trên đồn Chân Sảng tại đèo Hải Vân đã rót những phát trúng đích vào pháo hạm Némésis của Pháp khiến tướng Page đang đứng chỉ huy gần đó thoát chết nhưng viên chỉ huy dày dạn kinh nghiệm là trung tá Dupré Déroulède bị đạn thần công của Nam quân cắt làm đôi. Hiện mộ của Dupré Déroulède vẫn còn tại nghĩa địa Pháp - Tây Ban Nha trên bán đảo Sơn Trà.

Một góc thành Điện Hải ngày nay.

“Thời oanh liệt nay còn đâu!”

Hàng chục năm qua, Đà Nẵng đã phát hiện được khá nhiều khẩu thần công liên quan đến cuộc chiến tranh Mậu Ngọ 1858-1860, nhưng việc quy tập, bảo quản, trưng bày chúng chưa được chú ý đúng mức. Năm 2000, một khẩu thần công quý được phát hiện trong khuôn viên của đồn An Hải xưa (thuộc Q. Sơn Trà) suýt bị biến thành đồng nát, song những khẩu thần công được phát hiện nhiều nhất vẫn là tại thành Điện Hải. Tại đây, năm 2005, đơn vị thi công tòa nhà công nghệ của thành phố đã phát hiện 3 khẩu súng thần công nằm dưới lòng đất. Gần đây nhất, ngày 12-4-2008, trong lúc thi công công trình nâng cấp, tu bổ, tôn tạo Di tích lịch sử thành Điện Hải, các công nhân đã phát hiện một khẩu thần công nằm sâu dưới lòng đất. Khẩu súng này có chiều dài 2,8m, đường kính phần đầu 23cm và phần đuôi 42cm. Ngoài ra, còn có 4 quả đạn và một dây xích sắt dài 0,5m đã bị hoen rỉ lớp sắt bên ngoài.

Những khẩu thần công xưa, cái thì được đặt trước cổng những trụ sở không liên quan gì đến súng đạn để dầm mưa dãi nắng, cái thì đặt tạm bợ ở một góc của bảo tàng nọ, cái khác may mắn hơn được đặt trên giá để khách tham quan chiêm ngưỡng nhưng không được chú thích gì về sự ra đời, công trạng của nó. Một nhà nghiên cứu tại Đà Nẵng nói rằng: “Giới Sử học phải làm sao liên kết với các ngành để phục chế lại nguyên lý bắn một khẩu thần công, xem phim Tàu thấy súng thần công của họ nổ mà ức!”. Đó hoàn toàn là một đòi hỏi chính đáng và cần thiết. Xuất phát từ nhu cầu trên, Tiến sĩ Đinh Văn Hạnh, Giám đốc Bảo tàng Tổng hợp tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu, cùng một số người khác đã phục chế thành công cơ chế nổ cho những khẩu thần công lặng im từ hàng trăm năm trước. Và lễ hội bắn súng thần công theo nghi thức truyền thống Việt Nam tại Festival Biển - Vũng Tàu tháng 4-2006 đã ra đời trong sự cố gắng đáng quý đó.

Thần công nép mình trong góc nhà.

Ý tưởng nào cho thần công trên thành Điện Hải?

Đà Nẵng đang rất cần những nguồn lực, những ý tưởng để phát triển mạnh mẽ ngành du lịch, vậy sao không lấy thành Điện Hải và súng thần công để làm nên một điểm nhấn du lịch trọng điểm? Thiết nghĩ, sẽ lý thú biết bao khi ngày nào đó, trên đỉnh thành Điện Hải được khôi phục có cửu vị thần công với 3 cơ pháo thủ sẵn sàng bắn súng thần công định kỳ trong ngày để phục vụ khách tham quan; sẽ hấp dẫn biết bao nếu tái hiện lại cuộc chiến tranh bảo vệ thành Đà Nẵng tại Điện Hải năm 1858 với những nhân viên du lịch mặc trang phục pháo thủ triều đình nhà Nguyễn sẵn sàng “nghênh chiến” với liên quân Pháp - Tây Ban Nha trong trang phục của họ thời bấy giờ do chính khách du lịch Tây Âu đóng.

Và “Lễ hội du lịch biển Đà Nẵng” được tổ chức hằng năm sẽ sống động, cuốn hút khách bốn phương nếu tái hiện trận đánh của Thế tử Nguyễn Phúc Lan thuở nào ngay tại cửa sông Hàn. Với một chiến thuyền thời Nguyễn và những khẩu thần công, một chiến thuyền Hà Lan thế kỷ XVIII với các cỗ đại bác đặc trưng của họ, và với khách du lịch phương Tây đến Đà Nẵng thích mạo hiểm và khám phá, việc tái hiện trận thư hùng nêu trên chẳng phải khó khăn gì. Mong sao một ngày nào đó, được đứng trên thành Điện Hải, bên cạnh những khẩu thần công phục chế, trong vai một suất đội pháo thủ, tôi sẽ được niệm những lời này như các cụ xưa vẫn niệm trước khi khai hỏa thần công: “Kính lạy Cơ sơn uy dũng oai linh... Thần suất đội thành tâm dâng lễ bạc. Cầu mong oai linh dũng thần chứng giám và gầm vang tiếng vọng ngày xưa với niềm tin chiến thắng, an bình, vạn lòng đồng thuận...”.

Bút ký: Lưu Hoàng Giang