Thủ tướng Modi tuyên bố chính phủ cần bỏ các tờ tiền mệnh giá cao. Theo ông Modi, động thái quyết liệt này nhằm mục đích làm sạch nền kinh tế, nhưng các nhà phân tích lại cho đó là một thất bại thảm hại, một đòn giáng mạnh vào nền kinh tế phi chính thức của Ấn Độ, vốn hoạt động chủ yếu bằng tiền mặt. Nó cũng làm cho nhiều người đau khổ.

Xếp hàng đổi tiền

Ambarish Nag Biswas đang trên đường trở về nhà từ nơi làm việc gần thành phố Kolkata, phía đông Ấn Độ vào một buổi tối tháng 11-2016 thì điện thoại di động của anh reo lên. Bạn của Biswas gọi với giọng hốt hoảng: “Ông Narendra Modi đang ở trên TV, và ông ấy đang lấy mất tiền của chúng ta!”. “Ý anh là gì?”, Biswas hỏi lại. Người bạn đang thở gấp cố gắng giải thích. Thủ tướng Modi tuyên bố rằng chính phủ đang bỏ các tờ tiền mệnh giá cao. Trong 4 giờ tới, các tờ tiền giấy 500 và 1.000 rupee sẽ bị cấm lưu hành.

Hai loại tiền giấy này chiếm hơn 80% lượng tiền tệ lưu thông ở Ấn Độ, một nền kinh tế phát triển nhưng tiền mặt rất lộn xộn (500 rupee mua được tới 7 lít xăng ở New Delhi). Theo ông Modi, động thái quyết liệt này nhằm mục đích trấn áp tham nhũng, bằng cách làm lộ ra hàng tỷ USD tiền mặt bị cất giấu, mà giờ đây sẽ phải đem đến các ngân hàng để đổi sang tiền tệ mới. Nó cũng giúp giải quyết vấn nạn tiền giả, và đáp ứng nguyện vọng lâu dài của các chính phủ kế tiếp là đưa Ấn Độ ra khỏi nền kinh tế phụ thuộc vào tiền mặt. Theo Ngân hàng Thế giới, “nền kinh tế trong bóng tối” chiếm 1/5 GDP của Ấn Độ.

Đêm đó, Biswas vẫn tỉnh táo. Người đàn ông 48 tuổi, làm việc cho một trang trại bò sữa, có 24.000 rupee cất ở nhà đề phòng những trường hợp khẩn cấp. Bây giờ ông phải đến một ngân hàng để đổi tiền mới cho gia đình. Vợ ông, Rinku, là một người nội trợ, và con gái ông, Saborni, đang học trung học. Khi Biswas đến ngân hàng vào sáng hôm sau, nó đóng cửa. Một đám đông khổng lồ đang tụ tập, và không ai biết tiền của mình sẽ được đổi như thế nào. Biswas xếp hàng cả ngày mà vẫn không đổi được tiền. Ngày hôm sau, ông đến một ngân hàng khác, nơi ông đang có một tài khoản tiết kiệm, nhưng đám đông xếp hàng thậm chí còn dài hơn. Ông trở lại ngân hàng đầu tiên. Các ngân hàng nhanh chóng hết tiền mặt. “Thật lạ. Chỉ có những người dân như chúng tôi mới xếp hàng đổi tiền. Còn những người giàu có và có sức ảnh hưởng, những người được cho là đang tích trữ nhiều tiền mặt lại đang ở đâu?”, Biswas đặt câu hỏi.

Thông báo của Thủ tướng Modi khiến Ấn Độ rơi vào hỗn loạn. Các thành phố và thị trấn chứa đầy những người hoảng loạn đang đổ xô đến các ngân hàng để đổi tiền và rút các tờ tiền mệnh giá thấp hơn. Máy rút tiền hết sạch tiền. Cả nước bùng lên nhiều câu chuyện về những người đốt cả bao tải tiền 500 và 1.000 rupee vì không đổi được, và cả những câu chuyện đau lòng như có người không thể trả tiền để hỏa táng hay nhập viện. Một người đàn ông được cho là đã bước vào một cửa hàng điện thoại di động gần New Delhi với 3 triệu rupee tiền mặt đã hết hạn, đề nghị mua toàn bộ iPhone. Một chính trị gia ở Bihar đã chi 20 triệu rupee để mua đồ trang sức bằng vàng. Một bệnh nhân sốt xuất huyết phải thanh toán các hóa đơn viện phí bằng tiền xu. Nạn lừa đảo xảy ra lan tràn khi mọi người được đề nghị bán lại các tờ tiền đã hết hạn với giá thấp hơn giá trị của chúng. Báo chí cho biết, hơn 100 người đã chết vì đột quỵ trong khi xếp hàng chờ đổi tiền trước ngân hàng.

Ông Modi đã hứa rằng, mọi việc sẽ chỉ kéo dài 50 ngày. “Xin vui lòng, 50 ngày, chỉ cần cho tôi 50 ngày. Sau ngày 30-12, tôi hứa sẽ cho mọi người thấy một Ấn Độ mà mọi người luôn mong ước”, ông ấy nói. Nhưng năm 2017 đã đến mà các ngân hàng vẫn không có đủ tiền mặt để đưa ra. Phải mất nhiều tháng để mọi thứ trở lại bình thường.

Thất bại thảm hại

Một năm sau, các nhà phân tích kết luận, canh bạc tiền tệ của ông Modi là một thất bại thảm hại. Nó đã giáng một đòn mạnh vào nền kinh tế phi chính thức của Ấn Độ, vốn hoạt động chủ yếu bằng tiền mặt. Các nhà máy nhỏ đóng cửa, và các công nhân nghèo bị sa thải. Một học giả đã so sánh động thái của ông Modi đối với một nền kinh tế đang bùng nổ giống với việc bắn súng vào lốp một chiếc xe đang đua. Một trong những cố vấn kinh tế của riêng ông Modi, đã gọi thất bại này là một cú sốc lớn, hà khắc. Cục Nghiên cứu Kinh tế Quốc gia có trụ sở tại Mỹ cho biết, họ đã hạ mức tăng trưởng kinh tế của Ấn Độ xuống ít nhất 2 điểm phần trăm trong quý cuối năm 2016.

Theo thừa nhận của chính ngân hàng trung ương Ấn Độ, hơn 99% số tiền hết hạn đã được trả lại cho các ngân hàng. Không có nhiều tiền hết hạn lưu hành trong hệ thống, hoặc chủ sở hữu đã tìm mọi cách để chuyển đổi nó thành hợp pháp. Tiền giả chiếm một lượng không đáng kể trong số tiền mặt được đem đổi. Kết luận này cho thấy, động thái của ông Modi nhằm làm sạch nền kinh tế đã mang lại rất ít tác dụng, nhưng lại làm cho nhiều người đau khổ.

Nhiều người khi đó cho rằng, cuộc bầu cử bang ở Uttar Pradesh vào tháng 3-2017 là phán quyết đối với động thái sai lầm này của ông Modi và BJP phải chịu đựng. Nhưng họ đã sai. BJP đã giành được đa số lớn nhất trong gần 40 năm qua. Không phải ai cũng ngạc nhiên về kết quả. Một sinh viên trẻ ở Uttar Pradesh cho biết: “Trong một xã hội chia rẽ và bất bình đẳng, người nghèo sẵn sàng chịu đựng nếu họ tin rằng người giàu đang bị tổn thương. Phải mất một thời gian dài họ mới nhận ra mình đã sai”.

Nhưng ở Kolkata, Biswas thấy khó mà tha thứ cho thủ tướng. “Sau việc đổi tiền đó, tôi không còn tin tưởng ông Modi nữa. Ông ấy đã nói dối mọi người”, một người dân nói.

AN BÌNH